विवश पोखरेल – जिन्दगीको अर्थशास्त्र
‘अहो सर! लु बसौं, हेर गर्मीले ।’ अफिस पुग्नासाथ सधैंझैँं वस्ती सरका अगाडि कृपानाथले कुर्सी राखिदियो । उनी पसिनाले निथ्रुक्क भिजेका थिए ।
उसले फेरि थप्यो– ‘अनि सर आज पनि साइकलमा नै ।’
‘साइकलमा नै, यी हेर न यस्तो छ हालत ।’ खुइँय सुस्केरा हाल्दै वस्ती सर पसिनाले भिजेको सर्टको बटम खोलेर कृपानाथले राखिदिएको कुर्सीमाथि थ्याच्च बसे । कृपानाथले पङ्खा खोलिदियो ।
विचरा वस्ती सर कार्यालयमध्येकै सोझा, गाईप्राणी । कागका पूmल चोर्ने अधिकृतहरूका भीडमा एउटा अपवाद । सबैका हँसीमजाकका रसिक पात्र । कहिले कोही कसैसँग पनि नरिसाउने । खाएपनि सधैं बाघको मुख रातै, नखाए पनि रातै । सधैं ‘एभरग्रीन’ अनुहार । कार्यालयरुपी वृक्षमा झुन्डिएको पाकेको अम्बकको पर्याय । जसलाई चमेरारुपी उनका सहयात्रीहरू यदाकदा ट्वाक्क ट्वाक्क ठुङ्छन् । र पनि ‘नो कमेन्ट ।’
‘हरे सर !’ अब यो सर्टको पसिना सुक्न दिनभरि लाग्छ । साह्रै माया लाग्छ सरको मलाई ।’ सहानुभूतिसगैँ लेग्रो तान्छ कृपानाथ ।
‘अब के गर्छौं, यस्तै हो, जसरी भएपनि जिन्दगीको गाडी चलेकै छ ।’ स्वभावअनुरुप ङिच्च हाँस्छन् वस्ती सर ।
‘चल्नु र चलाउनुमा फरक हुन्छ सर मैले भनेकै हो नि एउटा बाइक किन्नुस्, सर माुन्नुहन्न । जिन्दगीको टुमटुम सधैँं यस्तै हो, मानिसलाई पैसाले कहिल्यै पुग्दैन । पैसा भनेको हातको मैलो हो ।’ कृपानाथ फेरि थप्छ ।
‘भन्छौ नि कृपानाथ भन्न सजिलो छ , पु¥याउन गाह्रो । मन त कसलाई हुँदैन र बाइक चढ्ने, मजबुरीका नाम महात्मा गान्धी ।’ उनी विवशता पोख्छन् ।
‘यो मुटु भन्ने जिनिस नै त्यस्तो हो, यसलाई सुमसम्याएर राख्यो भने यो पिन्चे हुन्छ, पुल्पुलिन्छ । यसलाई ढुङ्गा बनाउनुपर्छ सर ढुङ्गा । तपाई हामीले जुनसुकै काम गर्दा पनि मुटु नै मिचेर काम गर्नुपर्छ, नत्र जिन्दगी गोलखाडी ।’ अझ रौसाउँछ वस्ती सरलाई कृपानाथ ।
‘शुभप्रभात सर ! भर्खरै ?’ वस्ती सरलाई देख्नैवित्तिकै टुप्लुक्क टुप्किन्छन् प्रकाशनाथ ।
‘शुभप्रभात ! प्रकाशजी, शुभप्रभात !’ अभिवादन ग्रहण गर्दै सर्ट फिजाउँदै वस्ती सर बाँकी सर्टको बटम पनि खोल्छन् । उनलाई थाहा छ मौसम हेरेर प्रकाश पनि उसलाई ठुङ्न आएको हो । यहाँका प्रत्येक अनुहार पढेका छन् उनले ।
‘अनि जिन्दगीभर पसिनाले नै नुहाएर बस्ने सर ! सुरुवालको इँजार घरभित्र पैसा राखेर कोही माथि जाँदैन ।’ ठीकै भन्छ कृपानाथ, समयमा बुद्धि पु¥याऊँ सर ! एउटा बाइक किनौ । प्रकाशनाथ पनि वस्ती सरलाई भ¥याङ लगाउँछन् ।
सधैं एउटै विषयमाथि केन्द्रित रहेर वार्ता चल्ने प्रसङ्ग थाहा पाएर धमिलो पानीमा माछा मार्न अर्को जागिरे पात्र डम्बरजी पनि थपिन्छन् त्यहाँ । गौरव थपिन्छ । बोधनारायण थपिन्छन् । के. सी. थपिन्छ । गोविन्द थपिन्छ ।
‘यी हेर्नुस् त,सरको अगाडि हामी के छौ ? यी हामीजस्तो टाँटपुजियासँग त बाइक छ, आरएक्स नै किन नहोस् । कमसेकम पसिनाको इन्धनले त सवारीसाधन हाँक्न पर्दैन । धरोधर्म ! सरलाई यो साइकल ठ्याक्कै सुहाएन ।’ डम्बरजी थप्छन् ।
‘त्यही त, पेट्रोल पचहत्तर रुपैयाँ लिटर पर्छ । पसिनाको मूल्य बताउनुस् त सर ? हजार रुपैयाँ लिटरभन्दा पनि महँगो पर्ला । सर त कमर्श र अर्थशास्त्र पढेको मान्छे ,खै बुझेको जिन्दगीको अर्थशास्त्र ?’ प्रकाशनाथ थप्छ ।
सधैं एउटै सोच, एउटै मनस्थितिमा गम्भीर रहने वस्ती सर आज पनि गम्भीर हुन्छन् र हाँस्दै सुनिरहन्छन्, आफ्ना सहकर्मीका सल्लाह, सुझाव र राय । उनलाई थाहा छ, जसलाई सुन्न पैसा लाग्दैन । यीमध्ये कोही उनका शुभचिन्तक पनि छन् अनि सुखदुःखका अंशियार पनि । कोही भने पुच्छरमा सर जोडेर चिडियाखानाका बाँदर बनाएर उनलाइ जिस्काइरहेका छन् ।अधिकाश उनको विवशताको उपहास उडाउन आउँछन् । यो मान्छेको स्वभाव हो, जसलाई कुकुरको पुच्छरसँग तुलना गर्न सकिन्छ । जुन स्वभाव बाह्र वर्षसम्म ढुंग्रोमा हाले पनि सोझि“दैन ।
‘तपाईहरुका सल्लाह, सुझावप्रति विचार गरुँला । ल कृपानाथ एक चरण बृटी ख्वाऊ ।’ अति नै भएपछि उनीहरूबाट मुक्ति पाउन प्रसङ्ग फेर्छन् वस्ती सर ।
‘लु सर ! यो बुटी खाऊँ र ठन्डा दिमागले सोचूँ ।’ यसपल्ट कच्याककुचुक पारेर एउटा बाइक त किन्नैपर्छ, सधैँ सरको यो हरिबिजोक हामी हेर्न सक्दैनौं ।’ कृपानाथले हातमा लट्याएको बुटी अर्थात् बलवान छाप खैनीको एक पित्को सरलाई दिन्छ ।
‘हैन सर ! नो टेन्सन्, मेरै लिऊँन सस्तैमा दिन्छु । राम्रो माइलेज दिन्छ ।’ वरिपरि बस्नेहरुबाट विज्ञापन सुरु हुन्छ । बोधनारायण विज्ञापनको प्रारम्भ गर्छ ।
‘लु सर ! त्यस्तो गल्ती चाहिँ नगरौं ,यसको बाइकले त मुकुन्द सरले जाँड खाएजस्तै तेल खान्छ । ससुरालीले दिएको बाइक न प¥यो, ‘मेड इन चाइना, मेरो लिनुस् ।’ गौरव थप्छ ।
‘अनि तिम्रोचाहि कुन गतिलो हो नि !’ विष्णु माड्साबले घुस खाएजस्तो तेल खाने ।’जारी रहन्छ एकअर्काको खोइरो खन्ने प्रक्रिया ।’
‘यी कसैको बाइक पनि कन्डिसनमा छैनन् सर † मेरो छ वन ह्यान्ड, मेरो लिऊँ ।’ अर्को च्याँखे थाप्छ ।
‘अनि यहाँको कुन मोडल प¥यो नि ?’ दिक्क भएपछि वस्ती सर विज्ञापनदाताहरूको मोडल कोट्याउँछन् ।
‘यसको नाइन्टिन वाइन्टिन मोडल हो सर !’ यसको मोडल काहीँंबाट पनि देँखिंदैन । कुन मोडल भन्नु खुइलिङ मोडल । ब्लुबुक र चेसिस नम्बर नै मेल खाँदैन । तै पनि सोझो सरलाई मुर्गा बनाउन खोज्छ । धन्य देश जसरी चलेको छ, त्यसरी नै चलेको छ यसको बाइक । ससुरालीमा टीकाको दिन लिएर हिँड्योभने पूर्णिमाको भोलिपल्ट पुगिन्छ ।’ गोविन्द खोइरो खन्छ ।
‘गोविन्द काजी ! हजुरको बाइक नदेखेको होइन । हर्नदेखिबाहेक सबैथोक बज्छ । स्वस्थानी पात्र सतीदेवीजस्तो, कुन ठाउँमा पुगेर के पतन हुने हो थाहा हुँदैन । यसको बाइकभन्दा त सर ! सरको साइकल नै ठीक । किक मार्दामार्दा हैरान । किक मारुन्जेलसम्म त साइकलकै पाइडल मा¥योभने बरु गन्तब्यमा पुगिन्छ ।’ परस्पर चर्काचर्की र गलबदी चलिरहन्छ । मुकदर्शक भएर हेरिरहन्छन् वस्ती सर, सुनिरहन्छन्,हाँसिरहछन् ।
‘सर ! बाइक किन्दा फस्ट हयान्ड नै किन्ने नि † आफू चढ्ने कुरो पनि कसैले सेकेन्डह्यान्ड किन्छ । अहिले स्टलमेन्टमा बाइक पाइन्छ । यी पन्डाहरूको कुरा नसुन्नुस् । ‘फस्टह्यान्ड इज फस्ट ह्यान्ड’ नया“ किन्नुस् । यिनीहरु त चाहन्छन् अरुको बाइक पनि आफ्नै जस्तो खटारा होस् ।’
‘न भड्काउनुस् न मित्र ! आफू पनि किन्ने होइन, अरुको ग्राहकलाई पनि भड्काउने ?’
‘तिमीहरुको बाइक किन्न मलाई बौलाहा कुकुरले टोकेको छ ?
‘अनि तपाईहरु चाहिं कतिकतिमा बेच्ने आफ्नो बाइक ? ल दाम पनि सुनूँ न त ।’ वस्ती सरलाई झँयाउरझँयाउँ रमाईलो लाग्छ । उनलाई लाग्छ, उनी माछा बजार पुगेका छन् जहाँ माछा व्यापारीहरू आ–आफ्नो माछा राम्रो हुनुको विज्ञापन गर्दै तँछाडमछाड गरिरहेका छन् । अथुवा भनाँै यस बेला वस्ती सर बसपार्क पुगेका छन् । जसलाई बस व्यवसायीहरु कहाँ जाने ? कहाँ जाने ? भनेर पाखुरा तान्दै हाराबारा खेलाइरहेका छन् ।
‘ल अरूलाई भए पैँसट्ठी हजार हो । सरलाई ‘ह्याभी डिस्काउन्ड ’ पचपन्न हजार भो । मेरै लिनुस् ।’
‘मेरो लिनस् सर ! नाइन्टीफोर मोडलको हो, सरलाई ‘फिक्स प्राइस’ त्रिसट्ठी हजारमा दिन्छु ।’
‘नो दलाली ,नो बार्गेनिङ ! मेरो पचास हजारमा लिनुस् सर † गाडी च्वाँक छ ।’
हाँिसरहन्छन् वस्ती सर । मानौं– उनको अगाडि कुनै क्यामराम्यान क्यामरा तेस्र्याएर भनिरहेछ–‘स्माइल प्लिज ।’
‘ल कृपानाथ ! सरलाई बढी गर्मी भयो, रेगुलेटरको भोलम बढाऊ, सरको मुड चेन्ज हुन्छ कि !’
‘हाकिमसाबको मुड र सरको मुड उस्तैउस्तै हो । कहिलै चेन्ज हुँदैन ।
हाकिमसाबको बाह्रैमास गन्हाउने अनुहार । सरको प्रफुल्ल, हँसिलो,
हाकिमसाबको ठीक विपरीत ।’ कृपानाथ थप्छ ।
‘त्यसै भन, हाकिमसाबले सुनेभने भकुर्लान् ।’
‘सत्य कुरा भन्न केको डर सर † सबै त्यसै भन्छन् क्यार !’
‘यी त भए क्यासका कुरा, अनि फ्रिवाला चाहिं कसैको छैन । भए त्यो पनि सुनुँन ।’ अति भएपछि ठट्टा गर्छन् वस्ती सर । तर, उनको अन्तर्मनभने सधैं मर्माहत छ । सधैं साथीहरूको सल्लाह, सुझाव, दाउपेच, छेडछाड सहजै पचाउँछन् उनी । आफ्नो स्थिति सम्झेर किंकर्तव्यविमुढ हुन्छन् । कुनै टुङ्गोमा पुग्न सक्दैन् उनी । साइकल चढेर आउँदा पनि सुख छैन, बस चढेर आउँदा पनि सुख छैन । आफूलाई भन्दा अरूलाई सकस । आफूलाई अप्ठ्यारो भएको छैन, अरूलाई अप्ठ्यारो । हरे ! यो समाज ! यी साथीभाइ । आफ्ना लागि नभएपनि अरूकै लागि गरिदिनपर्ने ।
‘कति किचकिच गरेको तिमीहरूले माड्सापलाई । उहाँ फ्रिमा दिएपनि लिनेवाला हुनुहुन्न, उहाँको दिमाग नचाट । तिमीहरूले चाट्दाचाट्दा दिमागमा भएको उहाँको दुईचारवटा रौं पनि झर्लान् ।’
‘तपाईहरू कुरो बुझ्नुहुन्न क्या ! मन त छ नि, तर अहिले बाइकमा लगानी गर्ने अवस्था छैन । तपाईहरू विमाको एजेन्टजस्तो नहुनुस्न बा † समाएपछि नछोड्ने, लिसो । ल आ–आफ्नो फाँटमा गएर काम गर्नुस् । मलाई सोच्न दिनुस् ।’ सोचमग्न हुन्छन् वस्ती सर ।
‘माड्साप फेरि सोच्दासोच्दै जिन्दगीको ट्रेन छुट्ला नि !’
‘छुटे छुटोस् के को चिन्ता, अब जिन्दगी आधा त बाँकी छ ।’
निरन्तर उही प्रक्रियापछि लखत्रान घर पुग्छन् वस्ती सर, तर उनको कानमा भने झ्याँउझँयाउँ तिनै आवाजहरूले पछ्याइरहन्छन्, ठँुङिरहन्छन् । साथीभाइका तिनै शब्दहरू प्रतिध्वनित भइरहन्छन् ।
– ‘सर ! पैसा सुरुवालको इँजार घरभित्र हालेर लानुहुन्छ कि क्या हो ?’
– ‘भैगो सरलाई किचकिच नगर, सरको पुर्पुरोमा त्यही साइकल नै लेखेको छ ।’
– ‘बसमा राम्री–राम्री केटीहरूसँग टाँसिएर हिंड्न पाइन्छ भने कसले किन्छ बाइक ?’
विचरा वस्ती सर ! अहिले कार्यालयमा सर्कसको जोकरजस्तो भएका छन् , सबैका लागि रमाइलो । आफुदेृखि माथिका त भएभए, मुनिकाले समेत तीखो व्यङ्ग्यको बाकटे हान्छन् । आफ्ना सहकर्मीका शब्दशब्दले अचेल ङिच्च हिच्च हँसाउँछ उनलाई । कहिलेकाहीँ उनी एकान्तमा एकलै हाँस्छन्, बर्बराउँछन्–‘कार्टुन नै बनाए मोराहरूले ।’ अचेल आफ्नो बूढाको अचम्मको स्वभावले उनकी मेडमलाई पनि अचम्भित पारेको छ ।
एकदिन उनले मुटु नै मिचेर सोधिन्– ‘हैन, अचेल के भएको छ ह“, हजुरलाई ? एक्लै ङिच्चङिच्च हाँसिरहनुहुन्छ ?’
‘हेर न ! स्टाफ मोराहरूले मोटरसाइकल किन भनेर हैरान पारिसके, कुरो बुझ्दैनन् । फेरि अफिसमा आफै मात्र भइएछ बाइक नभएको । मलाई असजिलो भएको छैन उनीहरूलाई असजिलो । सधैं एउटै प्रसङ्ग कोट्याउँछन्, –मोटरसाइकल किन्नुस्, मोटरसाइकल किन्नुस्, दिक्कै लाइसके । आफ्नो इज्जत र उनीहरूकै लागि भएपनि एउटा किन्नुपर्ला जस्तो छ ।’ मन नलागी नलागी आफ्नो मेडमसमक्ष्ँ प्रस्ताव राख्छन् वस्ती सर ।
‘ऋणै गरेर किने त हो नि, अहिले पैसा छैन । ’
‘त्यही पनि गर्नपर्ला के गर्ने ।’
‘अहा ! हाम्रो मोटरसाइकल किन्ने ।’ केटाकेटी न हुन्, टावरमुनि राखेको एफएम रेडियोजस्तै ट्याप्प टिपी हालेछन् खेल्न गएका उनीहरूले मोटरसाइकल खरिद प्रसङ्ग र फुकेछन् टोलभरि ।
‘क्या हो वस्तीजी बाइक किन्ने हुनभएछ नि ! ल बधाई छ ।’
‘ल काँग्रेचुलेसन वस्ती सर ! नयाँ बाइकका लागि ।’
‘सेकेन्डह्याण्ड किन्ने कि न्यू ब्रान्ड ?’
‘ल है प्रगतिको लागि शुभकामना ।’
‘अनि किस्तामा कि फुल पेमेन्टमा सर !’
छक्क पर्छन् वस्ती सर । हरे ! यी भुराहरू ! साँच्चै नै लोकल बीबीसीका सम्वाददाता रहेछन् । बुढाबुढीको खुसुक्क सल्लाह राष्ट्रिय अन्र्तराष्ट्रिय समाचार बनाएर सर्वत्र फैलाएछन् । बाइक किन्न कहिले कहिले, बिहानै बधाई दिनेहरूको ओइरो । विचरा छिमेकीहरु आफूले बाइक किन्ने समाचारले कतिको निन्द्रा हरण हुने हो । कतिको तालुमा पानी ठोक्नुपर्र्ने हो । कतिलाई आइ.सी.यू.मा राख्नुपर्ने हो । अस्ति बीस वर्षपछि प्रमोशन हुँदा कति त झन्डै फेन्ट भएका थिए । उनीहरूलाई नाङ्लोले हम्केर ब्युँताउन परेको थियो । मेरा मात्र छिमेकी यस्ता हुन् कि, अरुका छिमेकी पनि यस्ता हुन्छन् ?
फेरि गम्भीर हुन्छन् उनी र सोच्छन् । आफ्नो तलब, परिवार, आफूले लिएको घरकर्जा, सामाजिक कर्जा कट्टा गरी हातमा पच्चीस प्रतिशत तलब पनि हात लाग्दैन । विवाह गर्न बाकी दुई तरुणी बहिनीहरू । रोगी बा, बृद्ध आमा, तीनवटा केटाकेटीको स्कुल फी, घर खर्च आफ्नो सामान्य चलेको जीवन । बाइक किनेपछि– ‘यसको तलबले बाइक किन्न कहाँ पुग्छ, कुन चाहिंलाई बोरामा हालेर किनेको हो घुस खाएर ।’ ऋणै लिएर किनेको भए तापनि छिमेकीहरुको कटु टीका –टिप्पणीको सम्भावना, र लामो सोचपछि उनी खुइँय् सुस्केरा हाल्छन् र अन्तिम निर्णय गर्छन्– ‘होस् म बाइक किन्दिनँ । आफुलाई मात्र नभएर दुनियालाई टेन्सन ।’ उनकी मेडम पनि उनको निर्णयमा ल्याप्चे ठोक्छिन् ।
जसले जेसुकै भनुन् बरु वस्ती सर सुनिरहन्छन्, कुनै प्रतिक्रिया जनाउँदैनन् । कुनै निर्णय गर्दैनन् । उनी हिजो जसरी अफिस गएका थिए, त्यही पुरानो साइकल चढेर आज पनि अफिस जान्छन् ,फर्किन्छन् । आफ्ना प्रियजनहरूको जिस्क्याउने उही प्रक्रिया, सम्वाद जारी छ– ‘हरे सर † भनेको मान्नुहुन्न । यो सर्ट सुक्न अब दिनभरि लाग्छ । वर्षामा पनि भिज्दै, हिउँदमा पनि भिज्दै ।’
उनी निर्लज्ज हाँस्दै जवाफ दिन्छन् , एउटा बाध्यात्मक जवाफ, एउटा दार्शनिक जवाफ –‘जाबो सर्ट सुक्न दिनभरि लाग्छ भने लागोस्, एउटा सालिक जसलाई कुनै घामपानीले पनि फरक पार्दैन । प्रज्ज्वलित इन्धनले चलेको बाहनभन्दा शीतल पसिनाको इन्धनले चलेको बाहन चढ्नुको सन्तुष्टि र आनन्द बेग्लै हुन्छ । बरु जिन्दगीको अर्थशास्त्र नबुझे न बुझियोस् ।’