मानुषी – निरुत्तर प्रश्न
(नेपाल साप्ताहिक)
“यसपालि पनि मेरो प्रमोसन भएन । किन तिमी पुरुषहरू महिलाको कामको मूल्यांकन गर्दैनौ ? किन देख्दैनौ महिलाको कामलाई अनि उनीहरूको क्ष्ामतालाई ? के मैले काम गरेकी थिइनँ ? तिमी आफैँ भन न ! तिमीले कैयौँपल्ट चियाका लागि गरेको अनुरोधलाई मैले अस्वीकार गरेकी थिएँ । सायद त्यसैको प्रतिफल मैले के पाएँ त ?” आक्रोशित मुद्रामा मेरो कोठामा छिरी ऊ । उसको भावले बताउँथ्यो, उसले भनेको पात्र म नै हुँ ।
“बस न किन ढोकाबाहिरैबाट फलाक्दै आएकी ? बसेर कुरा गर्दा पनि त हुन्छ नि !” ऊ यताउता गररिाखी । घरी झ्यालको पर्दा उघार्छे, घरी बन्द गर्छे । कुर्सीमा बस्ने स्िथरता छैन उसमा सायद । ठूलै पीडाले थिचेको छ उसलाई । नभए ऊ यस्तो अशान्त मान्छे होइन । विशेष काम नपरी बिनाजानकारी मेरो कोठामा पनि आउने मान्छे पनि होइन ऊ । तर, आज सबै नहुने कुरा भइराखेका छन् । उसको आकस्मिक आगमन । सँगै पोखिएका असन्तुष्टि र आक्रोश ।
“दस/दस वर्ष काम गरेँ । अब त मेरो फाइल बढुवा पनि हुनुपर्थ्यो तर भएन । जागिरमा पनि प्रतिगमनकारीहरूको चलखेल ? नेताहरूको प्रतिगमनकारी तत्त्वले सर्वत्र जरा फैलाएको छ । सोच्थेँ, यो शब्द र यस्तो खेल राजनीतिमा मात्रै हुन्छ । तर, होइन रहेछ । सबैमा प्रतिगमनकारी व्यवहार ? कतिपटक र कहाँकहाँ मात्रै प्रतिगमनकारीविरुद्ध आवाज उठाउने ?” उसले तार जोडी फेरतिर अहिलेसम्म बसेकी छैन ।
“त्यति साह्रो पूर्वाग्रही नबन, तुलनात्मक रूपमा तिम्राे परफरमेन्स कम भयो होला । आफ्ना कमजोरी खोज र सुधार्नतर्फ लाग !” सान्त्वना दिएँ ।
“परफरमेन्स ??? परफरमेन्सको मापदण्ड के ? काम गरेकै छु । दिएको जिम्मेवारी निष्ठाका साथ पूरा गरेकी छु अनि ? तेरो परफरमेन्स कम देखियो, सुधार गर्न पर्यो भनेर मेरो हाकिमले कहिल्यै भनेको छैन । म कसरी मान्न सक्छु कि मेरो परफरमेन्समा कमी छ भनेर ?” उसको आक्रोशमा मैले घिउ थपेजस्तो लाग्यो । ऊ झनै राती हुँदै चर्किन थाली ।
“अन्य विविध कारण हुन्छन् । त्यसमा यति छिट्टै निराश नहोऊ न ! जागिर भनेकै यही हो के ! अझ तिमी त सरकारी जागिरमा छौ । प्राइभेटमा त झन् कस्तो हुन्छ ! के थाहा तिमीलाई ?” उसलाई धैर्य गर्न मेरो प्रयास जारी थियो ।
“हो, ठीक भन्यौ तिमीले, कारण धेरै हुन्छन् । म कामप्रति मात्र सचेत हुन्छु । काम नगरीकन हाकिमको चाकडी गर्दिनँ । अनि… मैले रोयलस्टेगसँगै तन्दुरी लुछाउदिनँ । हाकिमका सबै किसिमका अनुरोधलाई पूरा गर्दिनँ । नसाले मातिएको क्ष्ाणमा उसको अँगालोमा बेरनि जान्नँ । अनि कसरी पुग्ने मेरो परफरमेन्स ? जुनसुकै समयमा उसले गरेका माग पूरा गरे न मेरो प्रमोसन हुन्छ …।” उसको आक्रोश चरम उत्कर्षमा पुग्यो ।
“सरकारी जागिर न पर्यो ! आफँैले सयन्त्र विकास गर्नुपर्छ । अहिलेसम्म त यसो च्यानल मिलाउनुपर्ने थियो नि त तिमीले पनि । हाकिमलाई सधँै खुसी पार्नुपर्थ्यो ।” हाँसो गरेँ मैले उसलाई, सबै पीडा बिर्साउने हेतुले ।
“मैले इमानदारी र कर्तव्यपरायणताको च्यानल मर्मत गरेँ तर कहिले साक्ष्ाात्कार गर्छन् उनीहरू यथार्थ र तथ्यसँग ? कहिले आत्मसात् गर्छन् निष्पक्ष्ाता र स्पष्टतालाई ? सधैँ हामी औँला चुसाइरहन्छौँ एउटा खुट्किलो चढ्ने आशमा । अनि, हत्केला चाट्न उद्यत हुन्छन् उनीहरू । अन्ततः यो एउटा प्रक्रिया बन्दै जान्छ । भएको पनि यही हो । विगतमा कसैकसैले एउटा बाध्यताका लागि अर्को विवशताको पगरी थापे । उनीहरूले सगरमाथा चुमे पनि । अहिले त्यही क्रमले निरन्तरता पाएको छ । त्यसमा क्रमभंगता भएको छैन । क्रमभंगको आँट गर्नेहरू आफैँ परास्त भएका छन् । म पनि त्यसैको सिकार भएकी छु । मेरो स्वाभिमानले सम्झौता नगर भन्छ तर मेरो अगाडि सम्झौता गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना गरएिको छ ।” ऊ अझ आक्रोशित बन्दै गई ।
वास्तवमा उसको पीडाले एउटा इतिहास बोकेको छ । दस/दस वर्षको उसको योगदानलाई वास्तवमै मूल्यांकन गरएिको छैन । उसका सहकर्मीको प्रमोसन भयो तर उसको भएन । सँगै पाइला राखेका उसका सहकर्मी सचिवसम्म भइसकेका छन् । ऊसँग क्षमता छ, कामप्रतिको इमानदारी छ । तर, त्यसबाहेकको योग्यता छैन । त्यसैले उसले चढ्ने भर्याङका खुट्किला फेदबाटै काटिएका छन् । म यस अवस्थामा उसलाई सान्त्वना दिनुबाहेक केही गर्न सक्दिनँ ।
“…कतिसम्म भयो थाहा छ तिमीलाई ? …”
“एक्सपायरको पनि प्रमोसन हुन्छ त ? तपाइर्ं त अब म्याद गुज्रेको औषधिजस्तै भइसक्नुभयो । अब तपाईंको के काम ? छोड्दिनोस् यस्ता मूल्यांकन … ।” उसले अट्टहास गर्यो । “…प्रमोसनका लागि त आधुनिक युवती हुनुपर्छ । सकेसम्म छोटा र ग्ल्यामर्स पोसाक, गालामा डिम्पल…कहिलेकाहीँ गुड फ्राइडेमा हातमा वाइनसँगै अँगालोमा …. … त्यसपछि त काम नगरे पनि प्रमोसन पाइन्छ ।” जिब्रो फट्कार्यो अमिलो, पीरो खाएझैँ गरी । ऊ इन्टरनेटमा देखिएका उत्तेजक तस्बिरहरूका दृष्टान्त दिँदै थियो … यस्तो हुनुपर्छ ।
म गम्दै थिएँ । तैँले सही भनिस् । यस्तो भएको भए एकान्तबासमा, नगरकोट, धुलिखेलमा वाइनसँगै उन्मत्तता साटासाट गर्नुपर्ने । तन्दुरी आफूलाई लुछाउन तयार भए असम्भव के थियो र ? हो म तिमीहरूजस्ता अवसरवादी र प्रतिगमनकारीका लागि मरसिकेकी छु । मरसिकेकाको के मूल्यांकन ? मूल्यांकन त त्यहाँ हुन्छ, जहाँ बौद्धिकता र विवेक हुन्छ । यसलाई थाहा छैन, यो कुन चराको नाम हो ।
दोबाटो, चौबाटोमा सुसेल्ने जमाना अर्थात् पद्धतिबाट ऊ टाढा छ । स्पर्शको आधुनिक मोडल छ उसको । कार्यगत सिलसिलामा बढेका उसका हात बिनारोकटोक सञ्चालित हुन पाउनु, उसको आग्रह स्वीकार्नु र कामबासनाका सबै तह नाघेर समर्पित हुन सक्नु… यस्तै यस्तै । उसका यस्ता स्पर्शका आधुनिक मोडलमा साथ दिनुपर्छ । त्यसपछि काम, माम, प्रमोसन…..यी नाथेको के टेन्सन ?
मेरै सहकर्मी, जसबाट मैले पटकपटक प्रहार खेपिरहेकी छु । धेरैपटक ती शब्द प्रहारले क्षतविक्षत बनेकी छु म एक्सपायर ? कसरी ? के एउटी नारी विवाहपछि एक्सपायर हुन्छे ? कुन अर्थमा ? के विवाहित नारी चेतना र बौद्धिकताशून्य हुन्छ ? क्षमता हुँदैन ? होइन के ठान्छौ तिमी पुरुषहरू ?
उसले सबै प्रश्नको जवाफ देओस् भन्ने हेतुले मसँग आँखा जुधाई । निकैबेर मौन बसी । ठानेँ सबै आक्रोश पोखेर रत्तिो भई । एकदमै रित्तो । केही छैन अब असन्तुष्टिहरू । सबै मेरो सामीप्यको चौतारीमा बिसाइसकी । तर, होइन रहेछ । फेर िउसका असन्तुष्टिहरू पोखिन थाले …।
“प्रणवले के भन्नुभएको थाहा छ तिमीलाई ? विवाह नभएको भए तिम्रो पनि प्रमोसन हुने थियो । कसरी बिताएँ होला मैले त्यो रात । त्यसपछि म उहाँप्रति अझै पनि सशंकित भएकी छु । डराएकी छु । के सोच्नुभएको होला भनी । तर, मलाई थाहा छ त्यहाँ मेरो श्रीमान् बोलिरहेको थिएन, बोलेको थियो पुरुषको अन्तरमन …। किन महिलाको काम हाकिमको इच्छाशक्तिमा भर पर्छ ? किन त्यहाँ सामान्यीकरणको सिद्धान्त लागू हुँदैन ? तिमी पनि त पुरुष नै हौ, किन सुन्थ्यौ महिलाको कुरा र समस्यालाई ? म फगत मनशान्तिका लागि सुनाइरहेकी छु ।” मेरो मौनतामा ऊ निराश हुन्छे । भन्छे, “तिमी त साहित्यकार पनि हौ लेख न त यथार्थ ।” म फिस्स हासेँ उसको ह्याङ्ओभर मेटाउनका लागि ।
“छाप्ने ठाउँमा तिमी पुरुषहरू नै हुन्छौ । आफ्नैविरुद्धको आवाज र आक्रोशलाई कसरी सार्वजनिक गर्छौ …?” असल मित्रका दृष्टिले अभिव्यक्त भएका मेरा धारणा, उसका लागि मभित्रको पुरुषले आगोमा घिउ थपेसरी भएछ । ओठे जवाफ दिई । “…तिमी पनि त पत्रकार हौ नि ! लेख्न सक्छौ महिलामाथिको भेदभाव र हिंसालाई ? के यो हिंसा होइन ? के यसले समाज र आमनागरकिसँग सरोकार राख्दैन ? के राजनीतिक निर्णयसँग महिलाका समस्याको तालमेल छैन ? के समाजको विद्यमान स्थितिलाई विश्लेषण गर्दै दलले परमिार्जनका लागि रणनीति पारति गर्ने होइन र ? तर, होइन । तिमी यसलाई मान्दैनौ । किनभने, तिमीहरू महिलालाई सदियौँदेखि दिँदै आएको दोस्रो दर्जालाई परविर्तन गर्न चाहँदैनौ । नयाँ नेपाल निर्माण गर्ने नेताको भाषणमा मात्रै तिमीहरूका नजर र कान पुग्छन् । तर, सुन्दैनौ तिमीहरू तिनै नेताबाट गरएिको व्यवहारले विचलित भएकी महिलाको आवाज । देख्दैनौ तिमीहरू उनीहरूको सिकारबाट घाइते भएकी महिलाको घाउलाई । यी समस्यालाई समाचार बनाउँदैनौ तिमी । किनभने, तिमी महिलावादी पुरुष रिपोर्टर बन्न चाहन्नौ । तिमीहरू राजनीतिक दलका नेताको भाषण लेखेर/छापेर राजनीतिक विटको अर्थात् मेनस्ट्रिमको पत्रकारतिा गरेको घमण्ड गर्छौ । तर, तिमीहरू कुनै राजनीति दलको कार्यकर्ताभन्दा कम छैनौ । महिलामाथि हुने गरेको भेदभाव र हिंसालाई समाचार बनाउन सक्तैनौ तिमीहरू ।” ऊ समग्र आक्रोश पोख्छे ।
भन्न मन लागेको थियो । पत्रकारतिामा पनि यस्ता भेदभाव छन् । त्यहाँ पनि महिलामाथि हिंसा र भेदभाव छ । भेदभावकै कारण कैयौँ महिलाले जागिर छोडेका छन् । तर, यो तीतो यथार्थ ओकल्ने पक्ष्ामा छैन म । उसले भनेजस्तै म पुरुष हुँ । कसरी पुरुषको अन्तरमनको कालोलाई उजागर गर्न सक्छु ? तर, ऊ मेरी बालसखा हो । यसमा भने म कुनै सम्झौता गर्न सक्तिनँ । आज मेराअगाडि दुईवटा चुनौती छन् । एउटा, यथार्थभन्दा धेरै टाढा बसेर बनावटी र सनातनी पत्रकारतिा गर्नु, अर्को सही र तथ्य कुरालाई बाहिर ल्याएर सबै क्ष्ाेत्रमा व्याप्त रहेको लैंगिक भेदभावको उजागर गर्नु । तर, म एक्लोबाट यो सम्भव होला ? आफैँसँग प्रश्न गर्छु, सदियौँदेखि जगमा बसेका असमानता र नारीविरुद्धका यस्ता पर्खालहरू लडाएर समाजलाई फराकिलो मान्यतामा डोर्याउन म सकुँला ? यसको उत्तर पाइरहेको छैन ।
नेपाल साप्ताहिक ३५०