इतिहासले कुल्चेर गएका समयका सबै क्षणहरूमा काला दागहरू मात्र छापिएका छन् । पश्चाताप, विलाप, घृणा र अविश्वासहरूको डरलाग्दो ग्रन्थ भएर उभिएको इतिहास विगतको अनुहार हुँ भन्छ । हामी हरेक वर्तमानमा खडा भविष्यको सुन्दर आकृति खिच्न व्यस्त छौँ तर के त्यो व्यस्ततामा कुनै कुटिलता नमिसिएको सादा सहजता छ –
उदार र र्सतर्क भएर पनि जीवनलाई र्छलङ्ग देख्न नसकिने गरी जीवनमा छौँ हामी । आफैँलाई देख्न खोजेर पनि देख्न सकेनौँ हामीले । सदा दौडधुप, भागाभाग, धमाधममा प्रतिस्पर्धा छ- प्राप्तिका लागि तर त्यो प्राप्ति के हो – कहाँ छ त्यो – हामीले चाहेको के तर पाइरहेछौँ के –
कुनै कविले आएर भन्छ, “त्रि्रो लक्ष्य भनेको मानवताको परम-प्राप्ति हो । तिमी विश्व आदर्शको मार्गमा बढ ।”
कुनै दार्शनिक आएर बोल्छ, “हे मनुष्य ! तिमी परमात्मा प्राप्तिको मार्गमा लाग । यो भौतिक दुनियाँ भुलभुलैया हो, यसले तिमीलाई पापको जालमा अल्झाइरहेको छ । तिमी सांसारिकताबाट मुक्त बनी परमानन्द परमेश्वरमा एकचित्त बन ।”
एउटा नेता आएर भाषण गर्छ, “प्रजातन्त्र खतरामा छ, राष्ट्र खतरामा छ । देशी विदेशी प्रतिक्रियावादी शक्तिहरूले हाम्रो देशभित्र षडयन्त्रको जाल बुनिरहेछन् । त्यसबाट हामीले मुक्त हुनु छ । हाम्रो सङ्र्घष्ा बाँकी छ, पर्ूण्ा क्रान्ति हुुन बाँकी छ ।”
अरू कैयौँ कैयौँ व्यक्तिहरू सदा नयाँ-नयाँ सन्देश लिएर आउँछन्, उपदेश लिएर आउँछन्, गीत, गजल, भजन र आरतीहरू बोकी आउँछन् । प्रत्येकले आफूलाई एक योग्य र समर्पित पात्र सावित गर्दै सहयात्रीको अनुरोध बोकेर आउँछन् । हामी एकै ठाउँ खडा अविचल देख्न विवश छौँ यो गति, नाटक, लीला ।
हो जस्तो, सत्य जस्तो, लागूँ-लागूँ जस्तो, हिँडिदिउFm जस्तो । कहिले जोशले चिच्याइदिऊँ जस्तो, कहिले भक्तिभावले ढोलकमा ताल हालुँू जस्तो, कहिले नतमस्तक भएर आरती गरी दिऊँ जस्तो । अनेक आकर्षा र विश्वासका बजारमा खडा भएर अलमलिएका छौँ हामी ।
आफ्ना दुःख, व्यथा, समस्या र पीडाहरूबाट मुक्तिको प्रयत्नमा व्यस्त यो थकित, गलित मनलाई यी आकर्षाका आवाजहरू कति प्रिय छन् तर, तिनले हामीलाई दिने के – तिनबाट हामीले पाउनु के – सदा अरूको हातमा लगाम पुगेको हामी घोडा, अरूका औँलाको चालमा नाच्ने हामी कठपुतली, अरूको इसारामा चट्पटाउने हामी सम्मोहित पात्रहरू । हाम्रो आफ्नो निर्ण्र्ाार आफ्नो उठाइ खै – खै हामी –
बुद्धिले काम गर्न थालेपछि मान्छे तर्कहरूका सङ्कटमा पुग्दोरहेछ । तर्कहरूले सदा सावित गर्न चाहन्छन्, जित्न चाहन्छन् । तर्क जहिले पनि बोल्न चाहन्छ । तर्कका साविती, विजय र प्रमाणहरू बीच उत्पन्न भएका भ्रम, असत्यहरू सदा हामीलाई पश्चाताप छन् । पर्ुखाहरूका मिचाहा अनुभवहरू वर्तमान पुस्तालाई कुरुप खतहरू हुन् ।
यद्यपि मुक्तिका मार्गमा हामीलाई झन् धेरै-धेरै अक्करिला भीरहरू प्राप्त छन् । जति-जति अघि जाँदैछौँ हामी, झन्-झन् तिलस्मी कुवामा फस्दैछौँ । हामीलाई मुक्तिका सपनाहरू ऐठन भइरहेका छन्, सङ्र्घष्ाका प्राप्तिहरू ठेला भइरहेका छन् । संवेदनाबाट मुक्त हुँदैन हाम्रो र्स्पर्शचेतना ।
इतिहास सदा जित्नेहरूका हातको शक्तिशाली लीला हो, जसलाई टेकेर भविष्यतिर बढ्दछ- सत्तायात्रा । इतिहासका छायाँमा परेकाहरू यस धरतीमा नजन्मिएका थिए र – वा तिनले उठाएका आवाजहरू यस वायुमण्डलमा कहिल्यै तरङ्गति भएनन् –
यत्रा ठूला-ठूला विषयहरू मेरो मथिङ्गलमा नाच्दानाच्दै एकाएक स्वाट्टै त्यसबेला हराएर जान्छन्, जब मेरा आँखाअघि हनुमाने ठेला हराएपछि बेरोजगार भएको पीडा बोल्दै हुन्छ वा धनबहादुर दर्जी आफूले भर्खरै प्राप्त गरेको धनीपर्ुजा देखाउन अन्कनाइरहेका हुन्छन् ।
६५ वर्षो उमेरमा पनि ठेला गाडीमा ४/५ बोरा माल हालेर बिर्तामोड र शनिश्चरेको कच्ची सडकमा दिनमा २/३ पल्ट ओहोर-दोहोर गरी जीविका चलाइरहने हनुमाने एकाबिहानै रुँदै घरअघि आइपुग्यो । बाटैबाट कराउँदै भन्यो –
“ओ सरबाबु ! तपाईंले सुन्नु भो आज रातमा मेरो ठेला कसैले चोरी दियो । अब म के गरी खानु लौ भन्नोस् ।”
ऊ एक्लै बरबराइरहेको थियो, “अरे साला चोर ! त्यसको मनमा अलिकति पनि धर्म रहेनछ । त्यसले चोर्दा पनि अरू हुने खानेकोबाट चोर्नु, जसको चोर्दा पनि घट्दैन त्यसको चोर्नु । ओ सर बाबु ! भन्नोस् त, अब मेरो त पेशा नै सकियो, अब के खाने -”
हनुमाने बोल्न पनि जानिरहेको थिएन । उसले कुरा मिलाउन पनि सकिरहेको थिएन । भित्रबाट भक्कानिएर आएको अव्यक्त पीडाका अघि ऊ पागल झैँ बरबराइरहेको थियो ।
उसको खेत, पसल, जागिर जे थियो सब त्यही ठेला थियो । वर्षौं पुरानो र थोत्रो । त्यसको टायर खिएर चिल्लो भइसकेको, ट्यूब त टालेकै टालेको थियो । मक्किइसकेका थिए ठेलाका काठहरू । मैले उसलाई विगत १५ वर्षेखि निरन्तर ठेला ठेलिरहेको देखेको हुँ । बाटोमा भेट हुँदा जहिले पनि “नमस्ते छ है सर बाबु !” भन्थ्यो ।
कहाँबाट आएर उसले शनिश्चरेलाई आफ्नो जीवनको अन्तिम बिसौनी बनाउन चाहेथ्यो, त्यो थाह भएन । उसको नाम के थियो – किन कसले नयाँ नाम ‘हनुमाने’ राखे – त्यो पनि थाहा छैन ।
जीवनमा उसले कसैलाई ठगेन, ढाँटेन, कसैको माल यताउति गरेन । पसिनाले लथपथ हुँदै, श्रमले थकित साँझमा एक के.जी. चामल, अलिकति तरकारी लिएर डेरा पुग्थ्यो । हर्ुर्केका सन्तानले त्यागिएकी, बृद्ध पत्नीलाई त्यो झोला जिम्मा लगाएर थ्याच्च भर्ुर्इँमा बस्थ्यो । यो बुढेसकालमा नवविवाहित दम्पतीझैँ- जन्माएका सन्तानहरूबाट परित्यक्त तिनीहरू निःसन्तान जस्ता थिए ।
सोध्दा हनुमाने भन्थ्यो, “चार भाइ छोराहरू सबैले छोडेर गए । केटी बिहे गरेपछि सबै आ-आफ्नो गरी खाने भए । तिनीहरूले आफ्नी आमाको पनि ख्याल गरेनन् । उनीहरूले आफ्ना-आफ्ना स्वास्नी मात्र जिम्मा लिएपछि मैले पनि भनिदिएँ ‘म मेरी स्वास्नी आफैँ पाल्छु । ओ हजुर ! छोराछोरी, वंश, सन्तान यो सब झूठ हो । मान्छे सबै स्वार्थी छ । शरीरमा शक्ति र बल भएपछि सबले सबलाई भुल्छ । तर हेर्नोस् न मेरो बुढी मेरो कुरा मान्दै मान्दिनँ । सधैँ छोराहरू सम्झेर रोइबस्छे । भन्छे, तिनीहरू सानै छ, बुद्धि छैन रे ! स्वास्नी, छोराछोरी भएको मान्छे सानो हुन्छ र -”
साँझमा नुन खोर्सर्ााको अचारसँग दर्ुइ ग्लास घरैया रक्सी पिएपछि अलिकति भात खाएर थाकेको जीउ ऊ मस्त निदाउँथ्यो । देख्दा जहिले पनि एउटा ठेला ठेलिरहने हुनमाने भित्रको पीडा, व्यथा र समस्याले अधिकांश गरीब र बेसहारा बृद्धहरूकै प्रतिनिधित्व गथ्र्यो । तर भएको एउटा ठेला पनि चोरी भएपछि उसको जीवनको बाँच्ने आधार नै समाप्त भयो ।
आँखाभरि आँसु भरिएको हनुमानेका ओठहरू थरथराइरहेका थिए । भन्यो, “सर बाबु ! चोर पनि गरीबै थियो होला । उसका घरमा पनि समस्या नै थियो होला । घर परिवार पाल्नकै लागि उसले पनि चोरी गरेको होला तर चोर्दा पनि त उसले विचार पुर्याउनुपर्ने । म जस्तो गरीबको ठेला चोरेर त्यसले के कमायो र हजूर ! बरु मलाई भोकभोकै पार्यो ।”
यहाँ इमान र श्रमको जीवन जिउन पनि कठिन छ, बेइमान र बेइलमको जीवन जिउन पनि कठिन छ । जीवन नै त्रास र आतङ्कभित्र गुम्सिएर छटपटाइरहेको छ । जसको जति छ, त्यसलाई त्यति नै जोगाउन पनि कठिन छ ।
हनुमानेका एक-एक शब्दहरू तीखा काँडझैँ गाडिए । मैले एउटा र्सवहारा जीवनमाथि अर्को र्सवहाराको आक्रमण देखेँ । एउटा सामन्तमाथि अर्को सामन्तको अतिक्रमण देखेँ । आफ्नै वर्गहरूका बीच द्वन्द्व र सङ्र्घष्ाको परम्परा देखेँ ।
जीवनमा सदा अग्निपरीक्षा छ । जहिले पनि आपद र कठिनाइहरू बीच खडा हुनुपरेको छ । सहनुको र धर्ैयको सीमा नाघेर पनि लाचार उभिइरहनु पर्दाका यी बाक्लै क्षणहरू सदा हीनताग्रन्थीका उत्पादक भएका छन् । एउटा मान्छे अर्को मान्छेका अघि सदा दयनीय र याचकका रूपमा खडा हुनुपर्ने बाध्यताको परम्परा कहिले कसले नष्ट गर्ने – र्
कर्मयोगका श्रीमद्भागवतहरू, साम्यवादका डास क्यापिटलहरू सब असफल छन् । यहाँ बग्ने पसिना र आँसुको मूल्य कहिल्यै तोकिएन, बग्नबाट पनि रोकिएन । पाप र पुण्यका र्स्वर्ग नर्कहरू, फूलको ओच्छ्यान र तेलको कराहीहरू सदा सक्रिय छन् । गरीब र बेसहारा हुनमानेको एउटा ठेला पनि जिउनका लागि छोडी नदिने त्योे चोरको व्याख्या हनुमानेको भागमा पुगेर जोडियो । सहानुभूति दिनेहरूले भने, “यो हुनमानेकै अभाग हो । छोराहरूले पनि छोडे, चोरी पनि लाग्यो ।” तर कसैले पनि उसको चोरको खोजी गरिदिन मद्दत गरेन ।
दाह्री पालेका सबै मानिसहरू साधु देखिन्छन् । दाह्रीभित्र लुकेको अनुहारको कुटिलता सहजै कसले देख्न सक्छ – आदर्शको व्याख्या, उपदेश, सिद्धान्त र तर्कहरूबाट सदा स्थापित र मर्यादित देखिँदै एकअर्कालाई ठग्न व्यस्त रहेको वर्तमान समाजमा एउटा ठेलावालाको ठेला चोरिनु वा हराउनु ठूलो समाचार होइन । तर हनुमानेका चुल्हामा आगो नजोरिएको साँझ उसकी बृद्ध पत्नीको आँखाको आँसु पो उसले कसरी पुछ्यो होला –
धेरै दिनसम्म मलाई हनुमानेको ठेला हराएको कुराले भित्र कता कता बिझाइरहेको थियो तर एकदिन बिहान उसले एउटा नयाँ ठेला ठेल्दै आएको देखेँ । खुशी लाग्यो । सोधेँ –
– कहाँ भेट्यौ ठेला –
– कहाँ भेट्नु हजुर ! त्यो त हरायो हरायो नि । मैले नयाँ ठेला, बनाइमागेँ साहुसँग । प्रत्येक दिन तीस रुपैयाँ उसलाई बुझाउनर्ुपर्छ ।
– नचलाएको दिन पनि –
– म कहाँ विश्राम लिन्छु हजुर – एक सास बाँकी रहेसम्म यो ठेलिरहन्छु सधैँ ।
– कुनै दिन बिरामी पर्दैनौ र –
– बिरामी त सधैँ छु नि तर, कहाँ काम छोडेको छु र ! काम छोड्यो भने पो मानिस बिरामी हुन्छ । कामले मान्छे बिरामी हुँदैन । बस्नेहरू, सुख खोज्नेहरू बिरामी हुन्छन्, हामी गरीबहरू कहाँ बिरामी हुन्छौँ – गरीबले बिरामी हुन पनि त पाइँदैन ।
हनुमाने आफ्नो ठेला हराएको दिनदेखि बेग्लै भएको थियो । उसका गफ, कुराहरू सब फेरिएका थिए ।
मलाई लाग्यो- मान्छेलाई घटनाहरूले निर्माण गर्दै जान्छन् । एक-एक घटनापछि मान्छे नयाँ-नयाँ बन्दै जान्छ । प्रत्येक नयाँपनले समाजमा चेतनाका नयाँ ढोकाहरू खोल्छ । हनुमाने जीवनका बारेमा निराश थिएन, ऊ चोरप्रति आक्रामक पनि थिएन । खाली चोरले पुरानो ठेला चोरेर उसैले पनि केही कमाउन नसकेको र आफ्नो पनि व्यवहार बिगारिदिएको गुनासो मात्र गथ्र्यो ।
जीवनलाई जसरी हेरे पनि हुन्छ । आँखा अनुसारका अनुहार, विचार अनुसारका व्याख्या, दृष्टि अनुसारका सोचहरू छन् । यो निर्विकार छ, निराकार छ । सबै अनुभूति जन्मन्छन् तर संवेदनाका ढोकामा खडा म सदा दृश्यहरूकै बीच व्यथित छु । ठूला र कडा शब्द र वाक्यहरू मेरो बुद्धिलाई खुराक छन् तर भावनाले म छु सदा हनुमानेकै नजिक ।