Pravin Rai Jumeli – Binduko Gynoexile

प्रवीण राई जुमेली – बिन्दुको गाइनोएक्जाइल
(Sent to Sanjaal Corps via Email)

त्यस दिन बिन्दु सुटुक्कै नै ड.सित पसेकी थिई – फुड-कोर्टमा । ढ. भने कता छाडियो, त्यो आजको उसको चासो भएन अहिलेलाई। भनूँ आजको दिन उसले ड.लाई नै समर्पित गरिदिई। तापनि उसको आइफोनमा ढ.को कल घरि-घरि आइरहेथ्यो जसलाई उसले काटिदिइहाल्दथिई। ड.ले उनीहरु दुवैजनाको लागि फलको रस र पकौडा मगायो।

उनीहरुको गफमा त्यस्तो खासै गहिराइ थिएन। तर बिन्दु आज केही असहज जस्ती देखिन्थी। ड.ले उसको आइफोन हेर्दै ‘बजारमा आउने नयाँ-नय़ाँ ग्याजेटहरु तिम्रो क्रेज होइन?’ सोध्यो।

मुस्कुराई बिन्दु, त्यसपछि ‘रहर अब केको छ सोधन’ पनि भनी। ड.ले प्रश्नमय आँखाहरु बिन्दुको अनुहारभरि छरिदियो।

‘आइप्याड्को’, भन्दै छातीमा हात राखेर ‘थ्याङ्कयु एप्पल’ पनि जोडेकी थिई।

‘एप्पललाई चाहिँ किन थ्याङ्यु?’, सोध्यो ड.ले।

‘आइप्याड्को सिर्जना नै त त्यसकै होइन अन्त?’ भनिनसक्दै बिन्दुको आइफोनमा म्यासेज-टोन बज्यो। ढ.ले निष्ठुरी, अब म तिमी जहाँ छौ त्यहीं आउँदैछु भन्ने एसएसएस पठाएको रहेछ। बिन्दु सतर्क भई।

ड.ले उसको तनाउको कारण बुझे जस्तै गरी ‘कसको म्यासेज रहेछ?’ सोध्यो।

बिन्दुले उसको जन्मयसो नै ढ.सित पनि अफेयर चलाउँदै आएको कुरा सार्वजनिक विषय थियो। विशेषतः उसको जन्म नेपाली समाजमा भएकोले यी दुइभन्दा बाहेक अरुसित भने उसको लहसाइ थिएन भनिदिँदा असत्य हुँदैन। नेपाली स्त्रीहरुले बिन्दुबाट केही सिक्नपरे त्यही लहसाइको द्वैतताबाटै त्यस केहीलाई दोहन गर्न सक्दथे। जसरी पुरुषहरुले धेरैजना बिहा गर्दा पनि सहजै स्वीकार गरिने समाजमा द्रौपदीले पाँच-पाँचजना पुरुषहरुसित सम्बन्ध कायम राखेर अपवाद सिर्जना गर्ने साहस जुटाएकी थिई, त्यसै दृष्टान्तबाट हेर्दा बिन्दुको द्वैत सम्बन्ध कतै अजायज लाग्दैन। यसलाई हामी द्रौपदीको उछृङ्खलता भनेर परिभाषित नगरी वर्षौंसम्म स्थापित मूल्य र मान्यता भञ्जित भएको यथार्थको दूर्पिनबाट ह्ऱ्यौं भने केही पाउनसक्छौं। विशेषतः समाज बनिनुको प्रागैतिहासिक कालदेखि नै नारीमाथि शोषण गरिँदै आइनुको पितृसत्ता यहाँ चुनौतीको घेराभित्र बाँधिन पुग्दछ। वास्तवमा बिन्दुको ड. र ढ.सितको द्वैत सम्बन्ध पनि परम्पराको विनिर्माण थियो। परम्परा रुचाउनेहरु विनिर्माण, भञ्जन, परिवर्तन, ध्वंश आदि घटकहरुसित डराउँदछन्। किनकि त्यसपछिको अनाम विस्व र व्यवस्था जानिएको हुँदैन। परम्पराले मानिसलाई अभ्यस्त बनाएको हुन्छ। विरोध र परिवर्तनको स्थापनाले नयाँहरुसित परिचित र अभ्यस्त बन्नपर्ने चुनौती थोपर्छ। चुनौतीका मोहीहरु कमै हुन्छन् कमै जन्मिन्छन् समाजमा। यसैले उनीहरु वर्षौंसम्म शोषण र पीडामा बाँचिरहन्छन्। हरेक जीवनको अर्थ मृत्यु नै हो भनेर जान्दा-जान्दै पनि मानिसहरुले बाँच्नको निम्ति हजार कायरताहरु उमारेर बस्ने गर्दछन्। तर बिन्दु कायर छैन।

अहिले भने ड.तिर फर्की उ खिसिक्क मात्र हाँसी र ढ.को एसएमएसको उत्तर स्वरुप ‘म अहिले गान्तोक बाहिर जाँदैछु। फर्केर बात गरौंला’ फर्काई। ढ.को पानीखेदोबाट बाँच्ने उसले खोजेकी यो डिजिटल उपाय भनौं। त्यति गरेपछि उ ढुक्क भई र ड.ले मगाएको जुस र पकौडातिर जाइ लागी।

‘तिमी अब साँच्चै किताबहरुबाट उम्किएकी हो त?’, जुस पिउँदै सोध्यो ड.ले र फेरि ‘सुन्दैछु कम्प्युटरिकृत गर्ने क्रममा तिमीलाई त अर्कै keyमा जडान गरिएको छ अरे’ पनि थप्यो।

‘पृथ्वीबाट तारालाई तिमी के देख्छौ? पानीको अथवा माटोको सबैभन्दा सानो कणलाई के भन्छौ तिमी?’, सोधी बिन्दुले। सोधेर पकौडा चबाइरही, जुस पिएर अरु शब्द जोड्न मुख खोली, ‘उ त्यो स्त्रीको निधारको टीकालाई हेर। हेर उर्दुको फ़, ख़, क़ औ अङ्गरेजीको i र j लाई पनि। बिन्दुको बचाइको फाँटवार त्यहाँ-त्यहाँ पनि त पुगेकै छ।’ अझ बोल्दै गई उ, ‘तापनि म सोंच्दैछु यति र यसरी बाँच्नु मात्र पर्याप्त छैन मलाई। मैले मैभित्र उम्रिनलागेको विद्रोहको ताप बोध गर्दैछु अहिले-अहिले। म एउटा त्यस्तो आवाजको कल्पना गर्दैछु जो मबाटै जन्मियोस् र विस्वलाई थर्कमान पारोस्।’

‘आज मात्राहरुको बैठक बस्यो अरे यहींनेर। उनीहरुलाई तिम्रो निष्कासनले सतर्क बनाएको होला हगी?’ बिन्दु रोकिँदा अरु भन्दै गयो ड.ले र ‘के तिमीलाई आफू मात्रा औ वर्ण नहुनुको दुःख छ?’ पनि जोड्यो।

‘के तिमीलाई चाहिँ आफू वर्ण हुनुमा गर्व लाग्छ?’ सोधाइमाथि सोधाइ थपेर टेबलको सनग्लास र वालेट उठाउँदै दैलोतिर स्निकरयुक्त पयरहरु लम्काई बिन्दुले। फेरि केही पर पुगेर पछाडि फर्किँदै ‘प्लिज डोन्ट फर्गेट टु पे द बिल’ भनिराखी। ड.ले काउन्टरमा बिल तिरिसक्दा बाहिर एमजि मार्गमा लागेको टन्टलापुर घाममा सनग्लास चढाइएका उसका आँखाहरु पयरहरुभन्दा छिटो-छिटो कुद्नलागेका थिए।साथसाथै वरपरका मेस्कुलिन-आँखाहरु पनि उसले धरेकी जिन्स र टिसर्टमा टाँसिएर हिंडिरहेका थिए। ड.लाई पर्खिने उसित जँच्दो अर्थ थिएन। वल्लोपट्टिको ओह्रालो जाने सिंडी झरेर उ राजश्रीको छेउ हुँदै गुड बुक्सतिर गई।

‘मेरो किताब आइपुग्यो?’, सोधी पुगेर। काउन्टरको अनुहारले अहँ-सूचक टाउको हल्लायो। किन? – भन्ने प्रत्युत्तरमा शब्द अफालेन तर बिन्दुले। के-के सोंच्दै उ फर्की सडकमा। उसले ज्याक लकाँ र जुलिया क्रिसटेवाद्वारा साइकोएनालिसिस र न्युरोसिसमाथि लेखिएका किताबहरु मगाएकी थिई त्यहाँ जो तर कुनै कारणवश आइपुगेको थिएन। नआइपुग्नुको कारणमा उसको चासो छैन किनकि दोकानेहरु बहाना बनाउन खप्पिस् हुन्छन् र त्यस्ता बहानाबाजीको शब्दविनिमयबीच अल्झिरहनु समय खेर फाल्नु हो बिन्दुको दृष्टिकोणमा। ड. कतातिर लाग्यो होला – नसोंची हिंडिरह्यो उ।

पर्यटन कार्यालय अगाडि उभिएर उसले पुनः आफ्नो आइफोनमा एउटा नम्बर डायल गरी। अर्कोतिर ढ.को स्वर सुनियो। ‘म एमजि मार्गमै छु, आउँदैनौ……टुरिजम अफिस अगिल्तिर’ बिन्दुले ढ.लाई भनी।
एकै मिनट पनि नबित्दै ढ. बिन्दुको अगिल्तिर उपस्थित भयो र सोधिहाल्यो पनि, ‘अगि त कहाँ पो जाँदैछु भन्दैथ्यौ त?’

‘जोतिदिएको नी तिमीलाई त्यस्सै’, मुस्कुराई उ।

‘अब मेचीपारि तिम्रो अस्तित्व नै हराइसक्यो भन्दा पनि हुन्छ। यता वारि पनि तिम्रो निष्कासन र वरण सम्बन्धमा ठूलो विवाद चलिरहेको छ। हामी जस-जसले तिमीलाई माया गर्छौं……..तिम्रो वकालती र चाहना गरिबस्छौं’, ढ.ले उसको मन खोल्न चाह्यो।

‘जसको भाग्य कलमको निबमा अल्झिएर बसेको छ उनीहरुको न त बोली छ न त आग्रहको शक्ति नै। त्यसो त हामी पनि आफूलाई जड होइन भन्ने किटान गर्छौं भने भञ्जन र परिवर्तनलाई स्वीकार्न तयार हुनु जरुरी छ होइन र? कुनै न कुनै रुपमा त अस्तित्व हाम्रो पनि रहिरहला नी।’ केही उदास स्वर झिकेर भनी बिन्दुले।

ढ. पनि त्यही ओवरटोनमा बोल्यो, ‘दुःख त केमा पो लाग्यो भने जोहरुले तिम्रो अस्तित्व बचाउने कुरा गरे उनीहरुले नै तिमीलाई भुले पनि।’

‘तिमीहरु बाँचे त भइगयो त होइन, अचानक बिन्दुले आफ्नो आवाज खिरिलो बनाई, वर्ण र मात्रा बिना नेपाली भाषाको लेखन कदापि पनि पूर्ण हुँदैन। यतिसम्म कि म जस्तै भएर पनि रेफ, चन्द्रबिन्दु र अनुस्वरहरुको पनि केही महत्व त गरिरहेकै छ। म पो कहाँ तिमी र ड.को पुच्छरमा व्यर्थै झुन्डिनु पुगें त!’, हाँस्दै भनी बिन्दुले।

‘म त ब.को कथा पढेर छाँगाबाट खसेको थिएँ, बुझ्यौ? त्यहाँ त बिन्दु अहिले कोमामा छ बनेर पो लेखिएको छ त’, ढ. छक्क परेको अभिनयसित भन्दैथ्यो, ‘अनि तिमी चैँ किन हाँसिरहेकी त?’ पनि सोध्दै।

‘अन्त रोएर पनि त भएन होला नी साथी?’, शान्त भएरै बोली बिन्दु र ‘म अर्कै कुरा सोंच्दैछु। तिमी मलाई एउटा सानो कुराको सहयोग गर्छौ?’ पनि थप्दै गई।

‘के कुराको?’

‘म एउटा आइप्याड किन्न चाहन्छु। तिमी मलाई केही दिनको लागि केही सापट दिनसक्छौ?’, सहजता कायमै छ बिन्दुको बोलीमा।

केहीक्षण नबोलिरहेको ढ.लाई यहाँ देखिरह्यो बिन्दुले। हजार कसम र मायाहरु रुपियाँको कथात्ममा आइपुग्दा धुलीसात बनेका उदाहरणहरूले झस्काइरह्यो उसलाई। मानिसले लेखेका गीत र कविताहरुले आत्मा, मन र पराभौतिकताको परिपाट लगाए तापनि सरीरको उपस्थितिबिना कसैले पनि उसको इच्छा र भोकको विपना पाएको छैन। बिन्दुले पनि एउटा सरीर बोकेकी छे जुन सरीर उमेरको ढल्काइसँगै स्थूल बनेर गइरहँदा ड. र ढ. झैं पुरुषहरुका माया पनि ढुङ्गा हुँदै गइरहन्छ। उमेर छँदै उनीहरुको त्यस्ता कायर इच्छा र लिप्साबाट केही दोहन गरिराख्ने स्वार्थ साँच्नु पनि आफ्नो यौवनको दुरुपयोग मात्र नभएर शोषणका अरु-अरु उपकथाहरु जोड्नु होइन कसरी नभन्नु र? बिन्दु सोंच्छे, यसैले, कि उसले आफूलाई आर्थिक परतन्त्रताको घेरा तोडेर बाहिर निकाल्नुपर्छ। त्यसले मात्रै उसलाई अरु शक्ति दिनेछ र कथित पितृसत्ताको विरोधमा आफ्नो अभियान जारी राख्न सक्नेछ पनि।

‘किन चाहियो नी तिमीलाई आइप्याड चाहिँ?’…….नबोलिएका केही क्षण बितेपछि ढ.ले प्रश्न गरेको सुनियो।

बिन्दुले वालेटबाट झिकेर केही लेखिएको कागजको टुक्रा देखाई जहाँ मारी वुल्सटोनक्राफ्ट, वर्जिनिया वुल्फ, सिमोन द ब्युवो, जुलिया क्रिस्टेवा, एलेन सुवाल्टर, केट मिलेट, टोरिल मोइ, गायत्री चक्रवर्ती स्पिवाक आदि अनेक नाम र उनीहरुद्वारा लिखित किताबहरुको सूची थियो। ढ. स्वयं लेखक होइन, न त पाठक नै हो उ। कतै एक नेपाली लेखक नै भए पनि उसले यस्ता तमाम किताबहरु पढेको हुनु सम्भव नभएको अवस्थामा हुनेथ्यो उ किनकि ती किताबहरु नेपाली भाषामा अनुवाद नभएको अथवा नलेखिएको जिँउदो अवस्थामा बाँचिरहेको छ उ। त्यसै पनि अङ्ग्रेजीको उपनिवेशी आतङ्कले व्याप्त समाजमा उ झैं वर्णको अस्तित्व नै पनि सङ्कटको घेराभित्र पसिसकेको छ। पाठ्यपुस्तकबाट गेसपेपर, चिट्ठीबाट एसएमएस र इमेल, ज्ञानबाट मनोरञ्जनतिर हाम फाल्दै गइरहेको समाजमा वर्ण, मात्रा र बिन्दु झैं डाइक्रिटिक्सको अस्तित्व सङ्कटमा पर्नु कुनै छक्क पर्नुपर्ने विषय होइन। अब महाकाव्य र हजार पृष्ठको उपन्यास लेखेर साहित्यको अलख जगाउने समय छैन। आज प्रायः मानिसहरु (लेखक र पाठक दुवै) पढेको ज्ञानभन्दा सुनेको ज्ञानको भरमा बोल्नथालेका छन्, ब. भन्थ्यो। कुनै नयाँ कुराको बारेमा जान्नपरे आज मानिसहरु पुस्तकालय जाँदैनन् तर इन्टरनेट खोल्छन्। यस्तै लेखक र पाठक दुवै रुपमा असफल भएको ढ. अहिलेलाई बिन्दुको लागि खतरा उत्पादक थिएन।

‘लौ तिमी भन, यी किताबहरु किनेर सबै एकैपल्टमा बोकेर हिंड्न सक्छु म? तिमी हिंड्नसक्छौ?’ बिन्दुले भनी, ‘तर यी सबैलाई मैले आइबुक(पिडिएफ) फर्मेटमा कुनै ल्यापटप अथवा आइप्याडमा डाउनलोड गरेर त बोक्नसक्छु नी औ जहीँ र जतिबेला पनि खोलेर पढ्नसक्छु, होइन? अनि……मैले देखेको त्यो आइप्याड चाहिँ आइबुक कम्प्याटिबल रहेछ।भनूँ ठूलो आइफोन जस्तै।’

‘अनि यो तिम्रो आइफोनमा चाहिं त्यो सबै हुँदैन?’ ढ.ले व्यर्थ बहस गऱ्यो किनकि त्यसले बिन्दुको जिद्धीपनलाई कदापि पनि जित्ने होइन। ‘फेरि ल्यापटपले नै पनि त काम चल्र्ने रहेछ त?’ बहस अझ तन्काइरह्यो उसले।

केहीक्षण नबोलेकी भइरही बिन्दु। फेरि भनी केही गम्भिरतासित, ‘दिँदैनौ भने चाहिँ लामो गफ नछाटौं होला साथी! म हिंडें है।’

‘ए पर्ख, पर्ख न ए’, भन्ने ढ.को आग्रहले हिंडेका उसका पयरहरु थामिएका झैं भए। त्यो वाक्यले केही आशा उमारेको जस्तो थियो अथवा बिन्दुको त्यसरी हिंड्नु स्वयं पनि दोकानेसित भाउ नमिल्दा पल्लो दोकानतिर गई किनूँला भन्ने धम्की जस्तो मात्रै पो थियो कि? ड.सित बिन्दुले सद्भावनाको आशा गर्न सक्तिनँ, यसैले आइप्याडको निम्ति पनि ढ.सितै सापट आग्रह गरिनु बिन्दुको वाद्यता पो थियो कि? खेल एउटी नारीद्वारा खेलिएको थियो, उसै केही ठोस भनिहाल्न नमिलेको भनूँ यसैले। बिन्दुको जाने अभिनय र उद्वारा भनिएको वाक्यले त्यसरी अल्झाउनुमा मनोरञ्जनको भास पाइरहेथ्यो ढ.ले।

‘दिऊँला नी, रिसाइहाल्नुपर्ने त थिएन त’, फेरि ढ.द्वारा बोलिएको यति वाक्य नै पर्याप्त भयो बिन्दुको अनुहारमा मुस्कान फर्काइल्याउन।

‘हाउ प्लेजरेबल’, बिन्दु हावामा उँडी, ‘यसलाई पो भन्छ त रियल एडमिरेसन। तिमी सफल भयौ ढ. तिम्रो परीक्षामा। थ्याङ्कयु वेरी मछ्।’ फेरि झन्डै अँगाली पनि ढ.लाई। वरपरबाट अनेकौं आखाहरु उनीहरुलाई ताक्न व्यस्त थिए, त्यसैको छ्यानले सतर्क गरायो दुवैलाई।

‘कम अन बोइ, यसको खुशीयालीमा म तिमीलाई आमिर खानको ‘पिपली लाइव’ देखाउँछु’, भन्दै हिंड्ने आग्रह गरी बिन्दुले ढ.लाई। दुवै नारायणदासको छेउ हुँदै डेन्जोङ सिनेमा-हल पुगे। १ बजिसकेको थियो तर २ बजेको ‘सो’को टिकट काट्नलाई १.४५सम्म पर्खिनुपर्ने रहेछ।

‘अब के गर्नु?’ सोध्यो ढ.ले।

‘यतै गफ गर्दै उभिबसौं न हुँदैन?’ भनी र हल अगिल्तिरको फलामे रेलिङमा ठडिन पुगी। ढ.ले पनि त्यसै गऱ्यो। ‘तिमीलाई थाहा छ…..यस सिनेमामा नत्थू झैं एक दलित-शोषित कमनम्यानको माध्यमद्वारा मिडिया र राजनीतिको असली चित्र देखाइएको छ। वा…व, आमिर इज जिनियस।’ पनि जोडी बिन्दुले।

‘तिमीले त हेरिसकेकी पो हो?’ ढ.ले केही अचम्भसित सोध्यो। ‘अम्म्म…..वेट फर वन मिनेट’, भन्दै उ अलिपरको पानदोकानतिर गई र केही प्याकेट चिप्स र जुस किनेर फर्की र अगिकैमा थपी, ‘फरक केही पर्दैन मिस्टर ढ.। मैले आजको दिन तिम्रो नाममा लेखिदिइसकें….अन्डरस्टुड?’

ढ.को मनमा आइप्याडको दामलाई लिएर उथलपुथल अगिदेखिनै थियो। तैपनि जिज्ञासा पोखाइहाल्दा फेरि बिन्दु तर्सुवा गाई झैं बन्ने पो हो कि…..भन्ने डरले त्यसबारे सोधिहाल्न नसकिरहेको थियो। उ सोंचिरहेथ्यो कि उसले जीवनमा खाई-नखाई गरेको बचतले ठूलो मूल्य राख्दछ। कतै सापटै नतिरी बिन्दु पनि चम्पटराम भई भने? कालो कमाइको बारेमा त उसले हजारौं गफडाबाजी सुनेको भए तापनि आफ्नो पसिनाको कमाइ व्यर्थ खर्च गर्न मन नमानेको तथ्य पनि उसित छ। तथापि अर्कोतिर बिन्दुको इच्छाले उसको बाटो रोकिराखेको हुनु पनि तगारोकै रुपमा खडा छ अहिलेघडी। उसको के गरौं-को दोधारलाई तर बिन्दुको ‘निधारमा यी कस्ता धर्साहरु उमाऱ्यौ मिस्टर ढ.?’ भन्ने प्रश्नले खज्मजाइदिएको थियो।

केही क्षण पर्खिनुपऱ्यो बिन्दुले उसकोबाट उत्तर पाउन।

‘केही होइन, म सोंच्दैथिएँ कि आइप्याडको दाम चाहिँ कति होला भनेर?’ केही घुमाएर भए पनि उसले कुरा चाहिँ भनिछाड्यो, ‘त्यति रकम ब्याङबाट झिक्नपर्ने भयो नी त, होइन?’

‘डलरमा भनूँ?’, तर उसको मनको हाउलाई हावा दिने जस्तो थिएन बिन्दुको उत्तर। सायद बाँकी दिने उ भएपछि त्यस चिजको मूल्य जान्नु पनि उसकै अधिकारभित्र पर्छ होला। बिन्दुलाई हेर्दै उ मुस्कुरायो। बिन्दुले वालेटबाट पेन झिकेर उसको हत्केलामा ‘$499’ लेखिदिई। त्यसलाई उसले मोबाइलको कन्वर्टरमा हालेर हेऱ्यो। ` २२९७२।

त्यसको भोलिपल्ट ढ.ले बिन्दुको हत्केलामा माथि उल्लेख गरिएको रकम ब्याङबाट झिकेर थम्याइदिएको थियो। त्यसको धेरै दिनपछि मात्र बिन्दुले ढ.लाई फोन गरेर एमजि मार्गमा बोलाई र त्यो आइप्याड देखाई। त्यो आइप्याड त थ्रिजि पनि रहेछ। अनि त्यसभित्र कैद गरिएका अनेकौं आइबुकहरू पनि देखाई। ढ.ले सर्सर्ती हेर्दा अ विन्डिकेसन अफ द राइट्स अफ वुमन, रुम अफ वन्स ओन, द सेकेन्ड सेक्स, फेमिनिस्ट क्रिटिसिजम इन द वाइडरनेस आदि-आदि थाहा गऱ्यो।

केहीक्षणपछि ‘सबै अङ्ग्रेजी मात्रै रहेछ’ पनि भन्यो।

‘सबै अङ्ग्रेजी होइन, कतिपय अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरिएका हुन्’, जवाफ फर्काई बिन्दुले।त्यसपछि उसले प्याट्र्रियारकल, मेस्कुलिनिटी, जेन्डर-बायस, पर्सुएसन, विनिवोलेन्ट डिक्टेटरसिप, गाइनोक्रिटिसिज्म आदि अनेकौं शब्दहरुमाथि वक्तव्य छाँटी। त्यस दिन ढ. लाटो श्रोताको रुपमा अनुवाद भएर बसिरह्यो, बस् बसिरह्यो मात्रै। अन्तमा बिन्दुले ‘म विवाह कहिल्यै कसैसित गर्दिनँ’ पनि भनिराखी र बेपत्ता भई। उसको फोन नट-रिचेबल भयो र उसको इमेल प्रतिक्रियाहीन। एकदिन ड.ले उसलाई फोन गरेर भन्यो कि बिन्दुले उसकोबाट चलाएको सापटी त्यहाँ छाडिराखेकी छे भनेर।

‘हे मिस्टर ढ., म अब नेपाली वर्णहरुको रखैल रहिनँ। म डाइक्रिटिक्स भएँ।’ बितेका अनेकौं दिनहरुपछि फेरि ढ.ले यो खबर आफ्नो इमेलको इनबक्समा फेला पाऱ्यो। त्यसै दिन उसले मेट्रो-पोइन्ट नजिकै अवस्थित जैनको बुक्समा गएर भर्खरै छापिएको अक्सफोर्ड डिक्सनेरी किन्यो र घरमा गएर पल्टाउँदै हेऱ्यो। त्यहाँ हरेक i र j को शीर-शीरमा र फूलस्टपहरुमा उभिएर आफ्नो गाइनोमुस्कान छरिरहेकी थिई बिन्दुले। बिन्दुलाई हाम्रो खुट्टा-खुट्टामा उभ्याउने व्यवस्था चाहिँ कसले बनायो होला? नेपाली वर्णमालामाथि पल्टिएर सोंचिरह्यो ढ.ले चाहिँ।।

Pravin Rai Jumeli – Warjan

प्रवीण राई जुमेली – वर्जन

पहाड़को चेप-चापबाट बादलको सतहबाट सञ्चारित भइरहेछ सारंगीका सेता धूनहरू, अविरल। नदीको स्वरलाई पनि जितेर। म त साह्रै खुशी छु है आज।
अचानक नै शहरको कुनै गल्लीबाट एकजना मत्थु मुख्यसड़कमा कलाउनलागेको थियो। तब, वर्षा ऋतुपछि भदाैरे घामले सेकिएर एक प्रकारले निन्याउरो भएको शहरको वातावरणमा क्षणिक नै भए पनि एउटा राेमाञ्चको सिर्जना भयो। गाउँले जन-जीवनको निम्न आर्थिक अवस्थालो गर्दा उति व्यस्त नरहने त्यो शहरको सबै खालका मानिसहरू भने सधैं यस्तै मनोरञ्जनपूर्ण घटनाहरूको प्रतीक्षामा रहन्थे।

मत्थुले उसको शरीर केही सन्तुलित राख्ने कोशिश गरे तापनि उसका खुट्टाहरूमा नियन्त्रण थिएन। बेवास्तासित उँभो पल्टाइएको पुरानो पतलूनका मोहोरीहरूबाट निस्कोका दुइ जिरिखिम्टे नाङ्गा धेरै दिन अघिदेखि नधोइए झैं देखिन्थे। आफ्नो असली रंग गराइसकेको मैलो कमेजका दुइवटा टाँकहरू पनि तल-माथि पारेर लगाइएको थियो र मैला पारेर बेस्याहार केशराशीचाहिँ पुरै गुजिल्टिएको थियो।

सुन, ए बिल्डिङहरू हो… मलाई दामी घर चाहिँदैन, अघाइञ्जेल खानु चाइन्दैन। मेरो छोरी स्कूल नपढ़्दा पनि हुन्छ। मेरो स्वास्नी खोकेरै मरोस्… हा-हा
मत्थुको असली उमेर अङ्कल्न गाह्रो थियो। जीवनको कुनै न कुनै विषमताले गर्दा उमेरभन्दा अघाड़िनै उसको जवानी परास्त भइसकेको थियो। त्यस मत्थुलाई चिन्ने प्रयासमा शहरका भेगीदार लफंगाहरू चारैतिरबाट भेला हुनथाले पनि पक्कासित ठिम्याउन चाहिँ कसैले सकेन। मत्थु निश्चयनै कुनै गाउँबाट आएको हुनुपर्छ भन्ने अङ््कलबाजीले नै प्राथमिकता पाएको थियो बरू।

यो बिल्डिङ कसको हो… चिन्दिनँ म, अघिल्तिर उभिएको अग्लो बिल्डिङतिर इशारा गर्दै त्यसले भन्यो, मेरो झुप्रोमा सुत्दा मज्जा आउँछ त्यति मज्जा पनि आउँछ कि आउँदैन यो बिल्डिङभित्र सुत्नेहरूलाई… हा-हा वर्षौंदेखि एउटा विरक्तलाग्दो र एकोहोरो जीवन बाँच्दै आउने ती मानिसहरूले अब आ-आफ्नो सुविधाअऩुसारको ठाउँ चुनी मत्थुतिर केही लापरवाहीसित हेर्न लागेका थिए। त्यसबेला तल्लो कुइनेटोमा अवस्थित एलएसजी विभागले राखेको मैला फ्याँक्ने ढ्वांगबाट एउटा लुते कुकुर निस्केर मत्थुकै छेउछाउ भई जानलागेको थियो। लुतोले पिल्सिएर शरीरको कमै भागमा मात्र रौ त्यस कुकुरको अवस्था मत्थुको भन्दा कम दयनीय थिएन। मेरो छेउ भएर किन हिँड़्छस्, एई… ला। भन्दै मत्थुले अचानक नै त्यस लुते कुकुरको भुँड़ीमा मुंग्रे लात कस्यो। खान नपाएर त्यसै त अधमरो भइसकेको कुकुर, अचानक यस्तो अप्रत्यासित आक्रमण खप्न नसकी काँयु-काँयु गर्दै डाँड़ै काटेर भाग्यो। लात कस्दा बंल परेर मत्थुको शरीरको सन्तुलन पनि बिग्रिएछ क्यार… सड़कमा झण्डै पछारियो। तर सम्हालिँदै त्यो बोलिहाल्यो पनि, आफूभन्दा कम्जोरलाई हेप्ने बानी यो हाम्रै समाजको बानी हो। ईः त्यसैले मैले पनि त्यो लुते कुकुरलाई कुटें।… तर हामी जस्तो मान्छे त यो समाजको मालिकहरूका लागि यो मैले कुटोको लुतेकुकुर जतिकै र भइदिएका छौ नि हा-हा.. मालिक र कुकुरको साइनोमा हामी मानिसहरू बाँचिरहेछौ।

त्यहीक्षण, केही परबाट जानलागेका दुइजना केटीहरूलाई देखी मत्थुको ओंठभरी एउटा रहस्यमय मुस्कान आएक सजियो कै राम्री बैनीहरू हौ…. एकातिर पनि हेरिदिने।
केटीहरूले निकै ठूल्ठूला आँखाहरू फुकाली हेरिदिएपछि फेरि मत्थुले अर्कैतिर हेर्दै टोलाउन लागेको थियो। यो क्षण मत्थुको अनुहारमा उसको आफ्नै अभाव, परिस्थिति, सफलता र वाद्यताहरू अवरोध बनी उभिएका छैनन्। उसको आस्थाको असीमतामा भूत, वर्तमान र भविष्यको प्रवर कहीं छैन।

आज त घरमा गाई र बाख्रालाई घाँस पनि काटिएन होला, सुँगुरलाई चारो पनि पकाइएन होला केटा-केटीहरूको ज्ञानै छिपिएकोछैन, तिनीहरूको आमा अन्धीमाथि पनि बिमार छ… र पनि म आज यसरी रमाउन सकें – बोल्दा-बोल्दै उ रोकिएकोमा वरिपरिकाहरूले केही काैतुहलतासित उतिर नियाले तर, एई रोक-रोक… भन्दै यसबेला आवास-कोलोनीतिरबाट आउँदै गरेको एउटा गाड़ीको ठीक अघि उभिएर दुवै हात माथि उठाइरहेको थियो मत्थुले। गाड़ी त्यसको डेढ़-दुइ फूटभन्दा टाड़ा रोकिएन होला।
चालकले झ्यालबाट शीर बाहिर निकालेर आँखा फुकाल्दै- औ, मर्नु मन लाग्य भने चाहिँ पर भीरतिर जाऊ ल… मेरो गाड़ीमुनि चाहिँ होइन-बुझ्यौ यति भनिसकेपछि मत्थु पनि उसको नजिक गयो। पछि-पछि चाहिँ लफंगा र नाम्लेहरूको ताँतीले पछ्याउन थालिसकेको थियो, मत्थुलाई।

गाड़ी कुदाएर तिमी खुशी छौ… ईः म त साह्रै खुशी पो छु त मत्थुका राता आँखाहरूले झिम्किन बिर्से झैं लाग्थ्यो तर त्यहाँ पनि हाँसोको पुट भने भरिएकै थियो।
चालकले मेरो खुशीसित तिमीलाई केको खस-खस् … पर जाऊ, गतिछाड़ा मान्छे भन्दै र मत्थुलाई छातीबाट ठेलिराख्दै पनि गाड़ी अघि बढ़ाएथ्यो। भुइँमा चित्त परेको उसको ओठबाट भने मुस्कान हराएन।

मलाई कुट, पिट… तर मखुशी हुनु छोड्छु र, बइयौ हा-हा-हा त्यो अट्टहासमा पनि सारंगीको एउटा अनाैठो तरंग थियो। फेरि अचानक नै त्यो मत्थु उठेर गीत गाउँदै नाच्न पनि थाल्यो। उसको यस्तो अनौठो नृत्यमा लफंगाहरूले चाहिँ ताल मिलाएर थपड़ी मार्नलागे। यतिञ्जेलसम्म त्यहाँ मानिसहरूको एउटा झुण्ड नै तयार भइसकेको थियो। कुन्नि कतातिरबाट घुम्दै-घुम्दै दुइजना डण्ठे पुलिसहरू पनि त्यहाँ आइपुगे। मत्थुको नाच देखेर, लफंगाहरूको थपड़ी सुनेर… तर पुलिसहरू पनि माैन उभिएका थिए। यो गानभजनको प्रक्रम यथावत चलिरह्यो तर मत्थुको शरीर र स्वरमा भने शिथिलता आएको थिएन।

भदौको खुल्ला आकाशमा घामको सत्ता थियो। क्षितिज छेउ छाउ छटाक-छिटिक उँड़िरहेका भुवाहरूले पनि घामको यो उत्तापलाई कति नै रोक्ने प्रयास गरेका थिएनन्। शहरलाई फन्को मारेर बग्ने नदीको एकनासे स्वर स्वाँ…. को व्याप्ति थियो चारैतिर। तापनि अब केही दिनहरूपछि आउनेवाला दशैंको सुनौलोपन रातमाटे भित्ताहरूतिर, साल र सैगुनका रूखहरूतिर टाँसिएर बसेको थियो। यो क्षण पृथ्वीको यो भागमा अवस्थित त्यो शहर र त्यहाँ विचरण गर्ने मानिसहरू धेरै अनौठो प्रतीत लाग्थ्यो… अझ आजको यो घटना थपिँदा त कुरै अर्को भएको छ।

पहाड़हरूको फेदमा स्थित त्यो शहर कुनै ठूलो शहर थिएन। केही सहकारी एकाई र कार्यालयहरू, आवासगृह एवं केही मसिना व्यापार-विनियमको आधारले हटाका दिनहरूमा अनि चाढ़-पर्वको छेक पारेर भने व्यस्त हुन्थ्यो त्यो शहर। पहाड़का निम्न उर्वर जमीनहरूमा येनकेन उमारिएका अन्न, फल-फूल र साग-सब्जीहरूको पनि पर्याप्ति थिएन त्यहाँ। तापनि प्रान्तका विभिन्न गाउँ र बजारहरूसित जोड़िएको थियो त्यो शहर, विशेष गरी चुनाउको समयमा त्यसको महत्व आफ्नै प्रकारको हुन्थ्यो।
मुख्यसड़कको एकछेउमा त्यो मत्थुको नाच र लफंगाहरूको थपड़ी रोकिएको छैन, अझै पनि।

के हुँदैन हँ…. याँ। फेरि एउटा अप्रत्यासित आवाजको झटारोले थपड़ीको श्रंखला टुट्छ, झुण्ड केही फाटिन्छ। तर मत्थुको नाच थपड़ीबिनै पनि जारी रहिरहन्छ। झुण्डको केही छेउमै एउटा सेतो गाड़ी रोकिएको छ र त्यसको झ्यालबाट एउटा चश्माधारी अनुहारले चियाइरहेको पनि छ। को हो यो नाच्ने चश्माधारी गाड़ीवालाको कठोर स्वर सुनेर झुण्ड पन्छिन्छ, पुलिसहरू पनि एक छेउ लाग्छन्। मत्थुको निद्रा पनि बाधित बन्छ र उ धर्खाराउँदै गाड़ीको नजिक जान्छ।

यो नाच्ने सोधेको मत्थुको स्वरमा पुलिस वा लफंगाहरूमा झैं डरको आभास तर किमार्थ पनि छैन, बिस्यौ तिम्रो जुलूसमा हिँड़ेको मिटिन मा भात पकाइदिएको… हा-हा। तर डराउनुपर्दैन तिमीले अब-मलाई केही दिनुपर्दैन। तिमीहरूले नदिँदा पनि म खुशी छु, खुशी… अब यति आफैं रमाउने र खुशी हुने छुट त छ होला नि यो देशमा छ कि छैन चश्माधारी मानिसका आँखाहरू केही परतिर उभिरहेका पुलिसहरूमाथि पुगेर रोकिन्छ र के हेरेको तिमारले समात यसलाई भन्ने आदेश जारी गर्छ उसको कटु मुखरविन्दले। पुलिसहरू मत्थुतिर बढ़्छन्।

मलाई थानामा थुन कि धुलाई देऊ… तर म रमाउनु छोड़्दिनँ। तिमीहरूले आश देखाएको त्यो कहिल्यै नपाउने खुशीभन्दा यो मेरो रमाहट कता हो कता ठूलो छ, बुझ्यौ चश्माधारीले पुलिसहरूलाई नजिकमा बोलाएर भन्यो – यसलाई थानामा लगेर तबसम्म चुट््नू जबसम्म यसले खुशी भन्ने शब्द भुल्दैन। भरै म आउँछु। त्यसपछि चश्माधारीको इशारामा सेतो गाड़ी अघि बढ़िहाल्यो। पुलिसहरू मत्थुलाई तन झ्याई पार्दै थानातिर हानिन्छन्। झुण्ड पुरै छरिएर जान्छ। कसैको हुकुमले र पुलिसको चुटाइले मेरो खुशी लुटिन्छ भनेको इस..। केही बेरसम्म टाड़ाबाट पनि मत्थुको स्वर कता-कति गुञ्जिरहन्छ। अनि शहरमा अघि जस्तै चकमन्नता व्यप्तिन्छ। फेरि मानिसहरू हिज जस्तै यो घटनालाई भूलेर आ-आफ्नो धूनमा लाग्छन्।

बेलुकीपख त्यो सेतो गाड़ी शहरको थानाअघि रोकिन्छ। पुलिसहरू सतर्क बन्छन्। थानाको कुनै अनाम कोठाको भुइँमा मत्थु लड़िरहेको हुन्छ, त्यसको मुखबाट रगत बहेको हुन्छ। अनुहार निलडामले सुनिएको छ। हा-हा, खुशी कस्तो हुन्छ अरे मत्थुको लड़िरहेको शरीरमा हल्कासित लात दिँदै चश्माधारीले प्रश्न गर्छ। उसले मत्थुको जगटे केशमा समाएर खुबै गहिरोसित अनुहारमा नियाल्छ, अचानक मत्थुको एक कुना ओठ मुस्काउँछ। चश्माधारी जुरूक्क उठेर पुलिस अधिकारीको कोठाभित्र पस्छ।
म चाहन्छु यसको अनुहारमा मुस्कानको अलिकति पनि छेस्का बाँकी नरहोस्। सास राखेर अझै चुट्नू यसलाई। अनि क्षणभरमै चश्माधारीको गोजीबाट केही ओजनदार वस्तु पुलिस अधिकारीतर्फ हस्तान्तरण भइसकेको हुन्छ।

ढुक्क हुनू होला, हजूरको निर्देशन म इमान्दारीसित पालन गर्नेछु। पुलिस-अधिकारीको त्यस्तो आश्वासन पाएपछि म भोलि आउँछु भन्दै चश्माधारी बाहिरिन्छ। राती पनि कालो चश्मा धारण गरिएको त्यो परिदृश्य केही अप्ठ्यारो किसिमको लाग्छ पुलिस अधिकारीलाई, तर रहस्य जान्न मुख फोर्नसक्तैन। कोही बेरपछि त्यस अधिकारीलाई मत्थु भएको कोठामा पस्दैगरेको देखिन्छ। सारंगीको स्वर अझ गहिरिन्छ। पहाड़को कुनै गाउँमा एउटी रोगी आईमाई खोक्दै हुन्छे, घरभरि केटा-केटी रोएका स्वर ढाकिएको हुन्छ। चकमन्नता र भतुवा कुकुरहरूका क्षीण भुकाइहरूबीच फेरि रात बितेर जान्छ। अहोरात्र चिच्याइरहन्छ नदी। सबै स्वाभाविक रूपमै हुन्छ, हिज जस्तै। बिहान पूर्वबाट घाम झुल्किएपछि स्वभाविक चहलपहल पनि शुरु हुन्छ शहरमा। अनि चश्माधारीको सेतो गाड़ी आएर थाना अघिल्तिर रोकिएको देखिन्छ। के त्यसले रमाउनु बिर्स्याै थानाको सिड़ी उक्लिँदै चश्माधारीले सतर्क पुलिस अधिकारीसित प्रश्न गर्छ।

स्वयं हेर्नुहोला हजूर। मत्थुको शरीर अझ पनि कोठाको भूइँमै लड़िरहेको हुन्छ। चश्माधारीले उसको अनुहार राम्ररी नियाल्छ – आज त्यहाँ खुशीको प्रतिछायाँ हुँदैन। त्यो देखेर चश्माधारी भित्रदेखि नै रमाउँछ। उसले पुलिस अधिकारीको ढाँड़ थप्थ्याउँछ। दुवै बाहिर आउँछन्।
अन्यथा नठान्नु भए एउटा प्रश्न राखूँ हजूर। पुलिस अधिकारीले एउटा अनुनयसित प्रश्न राख्छ – मात्नु मात्र त्यसको अपराध होभने यति ठूलो दण्ड ठिक थियो मात्नेलाई तिमीहरू के गर्छौ। केही घण्टा थुनेर मात्रै छोड़िदिन्छौ।

त्यसको अपराध मात्नुभन्दा धेरै ठूलो थियो। कसरी जसरी त्यसले खुशी हुनु जानिरहेको थियो, त्यो हाम्रो लागि खतराको संकेत थियो। तिनीहरूले यो भ्रम राख्नुपर्छ कि खुशी हामीबाट मात्रै सम्भव हुनेछ, यही भ्रम बेचेर हामी आफ्नो अस्तित्व कायम राख्छौ। यो देशमा कसैलाई पनि आफैं रमाउने अधिकार छैन, चश्माधारीले पुलिस अधिकारीको कान नजिकै मुख लगेर भन्यो, तिमी र तिमीजस्तो हरेकलाई पनि त्यो अधिकार छैन। पुलिस अधिकारी अवाक बन्छ। चश्माधारी चाहिँ एउटा कुटिल मुस्तानसहित थानाका सिँड़ीहरू ओल्र्हिँदै उसको सेतो गाड़ीसम्म पुगेको देखिन्छ। फेरि अचानक नै सारंगी बज्न छाड़्छ, वातावरणभरि बिगुलको रातो स्वर गुञ्जिन थाल्छ।

Pravin Rai Jumeli – Bhakte Le Scooter Kinena

प्रवीण राई जुमेली – भक्तेले स्कूटर किनेन

“आसकाल त जोरथाङमा पनि माङ्नेहरू कत्ति धेरै फैलिएछ हौ!’ बजारबाट भर्खरै आएको भक्तेले लुगा फेर्दै गर्दा धनमायालाई भन्यो।
“जॉंगर हराएपछि तेसरी नै त पलापिन्छ मान्छे’-प्रत्युत्तरमा चाहिँ त्यसो भनी धनमायाले पनि।
तर हतारले गर्दा त्यति कुरा बढ़ाउँनै पाएन भक्तेले, लुगा फेरिसकेपछि हातमा केही सिफारिश-पत्रहरू अँठ्याएर ऊ स्कूलतिर कुदिहाल्यो।
“अब कहॉं कुदेको हौ एति हतारसित?’-धनमायाले त्यो सोद्धा ऊ आँगन पनि ओह्ऱ्लीसकेथ्यो।
“स्कूटर किन्ने मेलोमेसो गर्नु हौ’ भनेर हॉंस्दै टाड़ियो भक्ते चाहिँ।

डॉंड़ामा निस्केर स्कूलको प्रांगनतिर निक्कै चियो गर्दा उसले त्यहॉं थुप्रै मान्छेहरू सल्बलाइरहेको देख्यो। आज त्यहॉं उनीहरूको मन्त्री-महोदय आउनेवाला छ र गाउँलेहरूलाई चाहिँ आफ्नो-आफ्नो दुःखहरू सुनाउनुपर्ने सार्वजनिक निमन्त्रणा भएकोले नै उ पनि त्यतातिर जॉंदैछ। मन्त्री-महोदय क्षेत्रीय विधायक पनि भएकाले गाउँलेहरूका “माङ’-हरू धेरथोर पूरा हुन्छ कि भन्ने आशा छ-भक्तेको मनमा।

भक्ते स्कूलको प्रांगनमा सेंसें र फें फें भई पुग्दा प्रांगनभरि नै गाउँलेहरू झुण्ड-झुण्डमा बॉंटिएर गफ गर्नमा मस्तराम देख्यो। तिनीहरूका व्यग्र आँखाहरू मन्त्री आउने सम्भावित दिशा-सिम्बल डॉंड़ातिर घरिघरि उठिरहन्थे। अथवा मन्त्री आइपुग्नासाथ आफ्नो दुःखेसो लिएर सबैभन्दा अघि पस्रिने व्यग्रता सबै चेहराहरूमा समान्तर रूपले बसेको देख्न पाइन्थ्यो। ती झुण्डहरूमा पनि पञ्चायतहरू एकतर्फी, सरकारी नोकरीवालाहरू एकतर्फी, चेली मोर्चा एकतर्फी, लफंगे केटाहरू एकतर्फी र सिधा-साधा गाउँलेहरू एकतर्फी छुट्टेर बसेका थिए। त्यहॉं भेला भएका सार्वजनिक अनुहारहरूले जात-जातका अभिव्यक्तिहरू बोकिराखेका थिए, तापनि भक्तेलाई कता-कता थाहा थियो कि तिनीहरूका प्रवृत्तिमा समाविष्ट छद्म अनुहार भने एउटै छ। जुन भीड़मा उसले पनि आफ्नो अनुहार खोज्नलाई नै यसरी हाटबजारमा राम्ररी किनबेच पनि नगरी मन्त्री महोदयको एक झलक पाउने लालसासित यहॉं आइपुगेको छ।

“आइपुगेको छैन रैछ नि बूढ़ो?’ भक्तेले नजिकै उभिरहेको लालबहादुरलाई सोध्यो। लालबहादुरले चाहिँ ओंठ लोफ्राएर टाउको मात्रै हल्लायो, बोली फुटाएन। भक्ते घुम्दै पर पञ्चायतहरू उभेका ठाउँमा पनि पुग्यो, पञ्चायतहरूले उसलाई सशङ्कित पाराले हेरे। “यहॉं सबैकै एउटा-एउटा दाउ छ। एउटाले अर्कोको भाग पो खोसाइदिन्छ कि… अथवा अरूले थाहा नपाई भित्र-भित्रै गर्दै गरेको धॉंदली पो चाल पाइहाल्छ कि? भनेर चंखो बस्नैपर्छ। म मात्रै लाटा भएछु, सरकार दाइने हुँदा पनि केइ त खोसाई खानै सकेको छुइनॅं’ इत्यादि कुराहरू भक्तेले सोंच्यो।

“मिनिस्टर सापको लागि एसो गेट्-सेट् बनाउनु पनि सल्लै पो भइना नि?’ भक्तेले केही मधुरो स्वरमा सोध्यो।

प्रत्युत्तरमा, पञ्चायत सचिवले नै “हिज-अस्तिसम्म गाउँमा पिरा पनि नपाउने मोरो-भाग्गेले मात्रै चौकी पाको हौ। केको गेट् र सेट्‌ चाहियो? भनिदियो।
भक्तेले अरू केही सोध्न सकेन र चेली-मोर्चाका कर्मठहरू बसेका पल्लोपट्टि डिलमा गएर एउटा बिँड़ी सल्कायो। गैह्री खोल्सामा झोड़ा बॉंध्ने विषय लिएर टी.बी. सरलाई लेख्न लगाएको अर्जीपत्र एकपल्ट खोलेर हेऱ्यो उसले। “त्यो काम पाए….? उसको पनि ठूलो सपना लुकेर बसेको छ त्यहॉं-स्कूटर किन्ने सपना। यो सरकार बहाली भएदेखि यता गाउँमा थुप्रै बेकारी केटाहरूले स्कूटर कुदाउन थालेको दश्य झल्झली आँखैमा छ उसको। स्वास्थ्य उप-केन्द्रमा खॉंबोहरू नलाएर हुन्छ कि, पार्टीको मिटिङमा विधायकले दिएको मान्छे ओसार्ने गाड़ीको पैसा खाएर हुन्छ कि, मेलामा “हउसी’ खेलाएर हुन्छ कि, टेण्डर-सेण्डर हुँदा “युथ’बॉंधिएर “पर्सन्टेज’ खॉंदै हुन्छ कि- लाटा जनता र देशलाई नै लुट्नुपर्ने त रहेछ नि? खै, सरकारले पनि केही नगर्दो रहेछ त? उहिल्यै बाजे-बराजुको पालादेखि यता… बारीमा दश नंग्री खियाएर त कसले पो के गर्नसकेको छ र? यसरी लाटा भएर बसिरहॅंदा त सबैले नै पो छोड़िराख्ने रहेछ है…’सोंच्दा सोंच्दै भित्रदेखि हताश भएर आयो भक्ते। त्यसरी उसले एउटा बिँड़ीको आधाभन्दा बेसी भागलाई धुँआ बनाइसक्दा मात्र “”मिनिस्टर साप आयो है” भन्ने हल्ला सुन्यो। एकाध मान्छेहरू ग-र-र-र सिम्बल-डॉंड़ातिर कुदेर पनि गए, एकाध चाहिंँ सिरीमानको घरदेखि यतै अल्याङ-टल्याङ गर्दै बसे। केही क्षणपछि-कमिलाहरूले घेरिएको किरा झैं भएर मन्त्री-महोदय स्कूलको प्रांगनमा आइपुग्यो र.. पञ्चायत र युवामोर्चाले प्रबन्ध गरेको चौकीमा बसेको देख्यो भक्तेले, त्यसपछि त गाउँलेहरूले पूरै घेरिहाले। घेरिनु मात्रै होइन तर निम्न प्रकारका शब्दकोशहरू वैरिन थाले-

“पञ्चेतले बनाको लिस्टी भइना, च्यादरको लागि नयॉं लिस्टी बनाउनुपर्छ।’
“मन परेकोलाई मात्र दिएर हुँदैना, गरीबले पैला पाउनुपर्छ’
“नोकरीवालहरूले चाहिँ केइ पाउँदैन भने भोट पनि नहाल्दा भयो हैन?’
“अम्लिसो रोप्ने लोन केना मैले पाइना?’
“बिरुवा रोप्ने पैसा एक पैसा नबॉंटी पञ्चेतले सप खाको छ।’
“एमेले भएर गाउँमा के-के हुँदैछ केना खोज्दैनौ?’
“भाषणमा त ठूल्ठूलो कुरा गर्थ्यो… खै पुऱ्याएको?’
“भोट नसकिञ्जेल आऊ-आऊ, भोट सकेपछि जाऊ-जाऊ, क्याउ एस्तो?’

बिचरा, मन्त्री महोदय? प्रश्नहरूको यति भयानक दहमा फॅंसेका थिए कि उनको अस्तित्व नै डुब्न लागेको थियो। उनीसित आउने केही चम्चे र सुरक्षाकर्मीहरूको प्रयास पनि भिड़लाई साम्य पार्नुबाट नाकाम भएका थिए। फेरि एक्कासी… पञ्चायत, युवा-मोर्चा र चेली-मोर्चाबीच नै भयानक भनावैरी शुरू भयो र “ढ्याक’, “ढुक’, “प्ल्याट’ जस्ता इत्यादि हाथापाइका स्वरहरूसितै “अइया’, “आत्था’, र “माऱ्यो नि’ भन्ने शब्दहरू पनि भुइँका धूलोहरूसितै उछिटिँदैबाहिर आउनथाले। कमिलाको गोला फुटे झैं भीड़ छरपस्टिँदा मात्र मन्त्री महोदय पनि फुत्केर आफ्ना सहकर्मीहरूसित सिम्बल-डॉंड़ातिर कुदे जहॉं उनको गाड़ी रोकिएको थियो। यता भीड़ले चाहिँ हाथपाइ छोड़ेर अब अश्लील गाली र किसिम-किसिमका आरोपहरूले एकार्कालाई हानाहान गर्न लागेका थिए। भुइँभरि सिफारिश पत्रहरू छरपस्टै लड़िरहेका थिए र मन्त्री महोदयको कालो चश्मा पनि एकातिर कच्चाक-कुचुक परेर लड़िरहेको थियो।

भक्ते, मनभरि आशंका र डरहरू लिई अघि नै कुदेर स्कूल माथिको किम्बूको रूख छेउमा पुगिसकेको थियो। उ त्यहीं फ्यात्त बस्यो, किंकर्तव्यविमूढ़ थियो उसको दिमाग। तर निक्कै-निक्कै बेरपछि उसले त्यहीं मुनितिर लड्न-लड्न आँटेको पुरानो स्कूललाई हेऱ्यो, जसको विषयमा चाहिँ कसैले केही-केही बोलेन। उसले गाउँलेहरूले भोग्नपरेको पानीको दुःखलाई सोंच्यो-जसको विषयमा पनि कसैले मन्त्री-महोदयलाई केही नै भनेन। उसले स्वास्थ्य उप-केन्द्रको हाल पनि झल्झली देख्यो जो एकजना गुरूबाबुको घरमा कुचुक्क परेर बसेको छ। गाउँको शीर्षमा अवस्थित आले जंगलको सुरक्षार्थ “मास्टर-रोल’-मा मान्छे राख्ने सम्बन्धमा, स्कूलमा गणित र विज्ञान पढ़ाउने शिक्षकहरूको अभाव विषयमा, बिरुवा रोप्ने सम्बन्धमा… अहॅं कसै-कसैले पनि सिफारिश गरेन। उसलाई लाग्यो-कहींबाट पनि आउन पर्दैन रहेछ भिखारीहरू यो देशमा, तिनीहरू त यहीँबाट पो उम्रिँदा रहेछन्। तर उसको कल्पनामा चाहिँ त्यति भयानक तस्वीर आजसम्म बन्नसकेको थिएन, जस्तो भर्खरै मात्र उसले देखिसकेको छ।

ओफ! अचानक भक्तेले हातमा अँठ्याएको अर्जी-पत्रहरू च्यातेर टुक्रा-टुक्रा पारिदियो र चुपचाप घरतिर लाग्यो। उ घर छेउसम्म आइपुग्दा पनि तल स्कूलको प्रांगनबाट चाहिँ चिच्चाहटका स्वरहरू आइरहेका थिए। बेलुकीको खाना खाएर धनमाया र नानीहरू ओछ्यानमा पस्दासम्म उ अगेनाको डिलमा नै आगो ताप्दै बसिरह्यो। समयको छ्यान उसलाई रहेन, सधैं ठट्टा गरिरहने भक्तेको आज त्यस्तो गम्भीर रूप देखेर धनमाया पनि छक्क पर्दै निदाई।

त्यसरी नै धेरै दिनहरू बितेर गए। आफ्नो दैनिक क्रियाकलापमा भक्ते हिज-अस्ति भन्दा ज्यादै खट्नथालेको तर.. सधैंभन्दा निकै कम्ति बोल्न थालेको कुराहरू धनमायाले पनि थाहा गरी। त्यसपछि पनि कतै-कतै मन्त्री-महोदयहरू आएका र आउनेवाला खबरहरू सुनेर पनि उ त्यतातिर गएन। प्रत्येक दिन नभए तापनि केही दिन बिराएर.. “”स्कूटर” किन्ने रहर दोहोऱ्याइरहने भक्तेले त्यसउसो त्यो कुरोलाई झिकेन, धनमाया छक्क पर्थी।

एकदिन भक्तेले उसको घरको सिकुवाको खॉंबोमा झुण्डिरहेको सानो ऐनामा आफ्नो अनुहार हेऱ्यो। सधैंको भन्दा निकै अर्कै-अर्कै भइसकेछ ऊ… र हेर्दाहेर्दै उसको त्यो अनुहार बिस्तारी तन्किँदै र खुम्चिँदै घरि पञ्चायत-सचिवको जस्तो, घरि चेली मोर्चाको सभापतिको जस्तो, घरि मन्त्रीको चम्चेको जस्तो.. भइरह्यो। हॅं? उसले अनुहार झट्काएर ऐनामा राम्ररी हेऱ्यो र आवेशले गर्दा मुखभरि जमिएको थुक ऐनाभित्रको त्यो आफ्नै अनुहारतिर थुकिदियो… “थू’। अनुहारमा भने कुनै प्रतिक्रिया आएन तर थुक चाहिँ ऐनाको सतहमाथि बग्दै-बग्दै गएर भुइँसम्म चुह्यो…. तु-यु-यु-यु। अनि भक्तेले उसको अधुरो बाल्यकाल, अधुरो यौवनावस्था … र समग्रमा भन्नु हो भने उसको अधुरो जीवनलाई नै सोंच्यो।

“धना!’ ओछ्यानमा पसेर बत्ती पनि निभाइसक्दा एकदिन.. भक्तेले धनमायालाई उसको फूलनामबाट बोलायो, “लाले भन्थ्यो सिलगढी जान्दा प..रतिर सिभोक रोड भन्नेको छेउछाउ थुप्रै बॉंदरहरू बसिरहेको हुन्छ अरे; मान्छेहरूले गाड़ीबाट फ्यॉंकिदिएका खानेकुराहरू पर्खिँदै-पर्खिन्दै बसिरहन्छ अरे; फेरि.. कसैले फ्यॉंकिदियो भने बाझ्दै लुछाचुँड़ी गरेर खान्छन्‌ अरे; सुन्यौ? त्यहॉं एउटा लंगड़े बॉंदर पनि छ अरे… र त्यसले चाहिँ त्यो खोसामारमा कहिले केही पाउँदैन अरे। के त्यतातिरको जंगलभित्र गिठा-भ्यागुरहरू छैन र?
कहिल्यै सिलगढ़ी नगएकी र कहिल्यै “सिभोक रोड’-को वरिपरि फैलिएका पटेर जंगल नदेखेकी धनमायालाई भक्तेको त्यो प्रश्नको उत्तर दिन निक्कै चर्को पऱ्यो, तापनि पतिदेवको मन राखिदिन “”किन नहुनु होला र?..। तरूल, कन्दमूल नभएको जंगल पनि कहीं हुन्छ र?.. भनिदिई।

“हो’, केही बेर बिसाएपछि भक्तेले भन्यो, “ठीकै भन्यौ.. जंगली फल, तरूलहरू नभएको जंगल कहीं हुँदैन। हाम्रो बाबुले भन्थ्यो-उहिले हाम्रो गाउँमा बजारको बगड़ा खाने पनि कोही-कोही हुन्थेन अरे; बारीमै उमारेको अन्न र साग-सब्जीले मनग्गे पुग्थ्यो अरे, अनिकालमा मात्तै त मान्छेहरू यो माथिको आले जंगलमा गिट्ठा-भ्यागुर खन्न जान्थ्यो अरे; र पनि.. मान्छेलाई ठीकै थियो। सप्पै मान्छेहरू खुबै मिलेर बस्थे अरे गाउँमा पनि।”

बोल्दा-बोल्दै बिचमै रोकियो भक्ते। धनमायाले मात्र भक्तेको लामो निश्वासलाई सुनी। दुवै धेरै बेरसम्म केही बोेलेनन्। निक्कै-निक्कै बेरपछि भक्तेले अघिकै कुरामा-“अहिले हेर, गाउँ-गाउँमा सरकारले विकास दिएको छ, सप्पै पढ़े-लेखेको छ, कुरा ठूल्ठूलो गर्छ… र पनि मान्छेहरू किन नमिलेको होला? किन पशुजस्तो भएको होला? हो, नभई नहुनेहरूले त पाउनैपर्छ तर पुगीसरी हुनेहरूले चैं लोभ र स्वार्थले गर्दा आफ्नो धर्म-कर्म, मान-मर्यादा सप्पै बिर्सिनु ठिक हो?’ भनेर थपनी जोड्यो।

“तर.. यो सब थाहा भएर पनि कसले बुझिदिन्छ र? कि आज धनराजले खोसाउँदा टी.बी. सर ठगिन्छ भनेर; टी.बी. सरले लिन्दा लाले पछिपर्छ भनेर; लालेले माग्दा म लुटिन्छु भनेर र… मैले थाप्दा थुलुङहरू मर्छ भनेर? … बुझेरै पनि कसैले कति छोड़िदिएको छ र?
फेरि अचानक नै भक्तेले बत्ती जलायो।

“के मेरो अनुहार मॉंग्नेको जस्तो छ?’उसले आफ्नो अनुहार धनमायातिर फर्काउँदै सोध्यो।
के भन्ने धनमायाले? उसले चुपचाप सानो नानीलाई झैं भक्तेलाई सुताई र बत्ती पनि निभाई।
“धना!’ अनि केही क्षणपछि भक्तेले धनमायाको छात्तीभित्र मुख लुकाएर भन्यो, ” म स्कूटर किन्दिनॅं ल?’ कुन्नि किन हो, धनमायाले भक्तेका आँखाहरू छाम्दा भिजेका पाई।

Pravin Rai Jumeli – Gantokma Dui Hallowmen

प्रवीण राई जुमेली – गान्तोकमा दुइ हलोम्यान

तिनीहरुको उपस्थितिको पत्तोफाँट कसैलाई थिएन त्यहाँ। कताबाट हो एसटिएनएमको अघिल्तिर फुत्त निस्केर मेट्रोतिर तिनीहरुले पाइला चाल्न सुरु गरिसकेका थिए। गान्तोकका सडक, फुटपाथ र चेपचाप सबै ठाउँहरु रङ्गी-बिरङ्गी मान्छेहरुको सल्बलाहटले सक्सकाइरहेथ्यो। तर सधैँ झैं एमजी मार्गको रौनकता भने त्यही हिजको अनुकरण नै थियो भनिदिँदा खेर नजालाअनि वातावरणको त्यस अनुकरणात्मकताभित्र खबरकागज, लटरी, टेन्डर, युवा, नोकरी र यस्तै-यस्तैहरु पनि आफ्ना युगीन सामासर्जामसित घन्किरहेथ्यो। त्यस्ता घन्काइ सुन्नेहरुको भूमिकालाई भने हामी वुल्फग्याङ आइजरले नामाकरण गरे झैं वास्तविक पाठक र सुनाउनेहरुलाई चाहिं हामीले नै वास्तविक पात्रको नाम दिइराखौं होला ! तर यो पाठमा हुल्न लागिएको अदृश्य दुइको भूमिका भने गान्तोकमा सधैँ सल्बलाइरहने भीड भन्दा अलग नै छ। पल वरहोवनद्वारा निर्देशित २ घन्टा १० मिनेट लामो अङ्ग्रेजी सिनेमा हलोम्यानमा केविन बेकनले जस्तो गलाउने किसिमको अभिनय गरेको छ, यी अदृश्य दुइको अभिनय भने त्योभन्दा अलग नै हुनेछ। यति चाहिँ पक्कै हो कि हलोम्यानको केविन बेकन झैं तिनीहरु पनि अदृश्य छन्। तर तिनीहरु त्यसरी अदृश्य हुनु चाहिँ कुनै वैज्ञानिक परिक्षणको प्रतिफल अवश्यै होइन। त्यसैले पनि आज यहाँ यो पाठको आवश्यकता महशूस गरिएको छ भनौं। तिनीहरु टाइटेनिक बिसाउनी पुगेपछि हामी उनीहरुको सम्वाद सुनेर पाठलाई अघि बढाउनेछौं। तिनीहरुको सम्वादले नै यस पाठको निर्मितिमा मुख्य भूमिका बेहोर्नपर्नेछ। अब सम्वादतिर लागौं।

ऐ……हामी अगिदेखि यो बाटोमा हिंडिरहेछौं, तर यी मान्छेहरुले किन हामीलाई देखे झैं गर्दैन त? एउटाले सोध्यो।

तिनीहरु जस्तो होइनौं हामी। बुझेको छैनस् अझ्झै? अर्कोले भन्यो, हाम्रो नियति त नदेखिनु नै हो। नदेखिएर नै बाँचिरहनु बोधहरुमा!’ थप्दै।

के हाम्रो काया जस्तै हाम्रो स्वर पनि नसुनिने नै छ मान्छेहरुलाई? अघिल्लोले जिज्ञासा बोल्यो।

हो नी लठ्ठक

तिनीहरु फुटपाथमा हिंड्नेहरुसित ठिक्किँदा कुनै असर थिएन; गजब त यतिसम्म थियो कि तिनीहरु मान्छेका सरीरबाट वारपार छिर्न पनि सक्थे। त्यसो गर्दा मान्छेहरुले थाहै पनि पाउँदैन थिए। तर यो अनुभव तिनीहरुलाई पुरानो भएकोले त्यसमा कुनै चार्म बाँकी रहेको थिएन। बस् हिँड्दै बात मारिरहनु तिनीहरुको कार्यव्यापार थियो।

चुपचुप चुप……..’, तर तिनीहरुको बातचितको श्रृङ्खला अघि बढ्न पाएन। पछिल्लो अदृश्यले चुप बस्ने सतर्कता दिइहाल्यो; त्यसैका आँखाहरुलाई पछ्याउँदै अघिल्लोका आँखाहरु पनि टाइटेनिक बिसाउनीको एउटा पिठिकामा गएर रोकियो। त्यहाँ एकजना दाह्रीवाला मान्छे अर्को चस्मा लगाउने मान्छेसित गफिँदैथ्यो। ती दुइ ब. र प्र. थिए। दुवैले आफ्आफूलाई धुरन्धर लेखक हो ठान्थे र भेट्नसाथ आफ्आफ्ना महाविस्वासहरुको छाला उदार्ने कामतिर लागिहाल्थे। अब यी ब. र प्र.को उपस्थितिसित ती दुइ अदृश्यहरु त्रासित हुनुको कारण पनि ती दुइबाटै जानौं। साथसाथै ब. र प्र.को महाविस्वास बारे समीक्षा गर्न पनि ती अदृश्य दुइलाई नै लगाए हामी धेरै सन्तुष्ट हुन सकौंला! कसो त पाठकज्यू?

ब.का ओठहरुले सधैँको उसको परिहासपूर्ण मुस्कान टाँसेरै राखेको छ। प्र. सधैँ अट्कलिरहन्छ ब.लाई। ब.लाई मात्र होइन चिनिएका हरेकलाई नै। प्र. यस्तै नमुनाहरुबाट आफ्ना अलिखित कथाहरुको लागि पात्रत्वको जिस्ट बटुल्ने फिराकमा हुन्छ। यो उसको साहित्यिक धुर्त्याईं हो। नेपाली जनसमूह सद्दे साहित्यिक पाठकमा अनुवाद हुन नसक्नुले गर्दा उनीहरु यस धुर्त्याईंबाट अनभिज्ञ छन्। यसलाई हामी त्यस असमर्थताले जन्माएको प्रतिकूलता भनी अर्थ्याउन सक्छौं। यहाँ हामी रोमन याकब्सनसित साथ लागेर भन्नसक्छौं कि पाठ तबसम्म निरर्थक हुन्छ जबसम्म त्यसलाई पढिँदैन। पाठलाई अर्थ दिने पाठक नै हुन्छ किनकि अर्थ पाठमा निहित हुँदैन। प्र. इच्छाअनुरुपको पाठक अन्वेषण गर्न चाहन्छ। खै त्यो उसको इच्छा पूरा हुने हो/होइन भन्न चाहिँ यसै सकिन्न।

के यिनी दुइबाट भागेर बाँच्नसक्छौं हामी? पहिलो अदृश्यले साउतीमा सोध्यो।

किन सकिँदैन त, भन्न सक्छौ? दोस्रोले पनि प्रश्नै तेर्सायो।

यिनीहरुकै कलमले हाम्रो काया भर्ने गर्छ; स्वतन्त्र छौं लाग्छ हामीलाई स्वतन्त्र कहाँ छौं र हामी?’ प्रश्नैमा जवाब भन्यो पहिलोले फेरि। आँखैले नदेख्दा पनि यिनीहरुले खेलाउँछ हामीलाई। यिनीहरुको पाठ भर्ने पूरकहरु भइदिएका हामी त, दोस्रो नबोलिरहँदा अलिक भरै यति थप्यो पहिलोले, एउटा पाठ-लेखन तुरिँदा हाम्रो भूमिका तुरिँदैन। अर्को पाठ-लेखनको अवस्थासम्म मात्र हामी खाली भएका हुन्छौं; किनकि पाठ लेखनको समाप्तिसितै हाम्रो पात्रत्व पनि जढ भइसकेको हुन्छ त्यहाँ। त्यसोप्रान्त अर्थोत्पतिको जिम्मा पाठकको काँधमा पुग्छ। हाम्रो कायाले अर्को पाठको प्रतीक्षा गर्नपर्ने हुन्छ। बुझ्यौ?’

हामी दुइ मात्र किन त यस्तो वाद्यतामा?’ दोस्रो पोख्छ जिज्ञासा।

हामी जस्ता त कति छन् कति। अहिले प्र. एउटा पाठ तयार गर्ने तर्खरमा छ र हामीलाई उसैले यहाँ ल्याइएको बनाएको हो। हामी लेखक ब. र प्र.का महाविस्वास उधार्न यहाँ उपस्थित छौं। यी दुवै म को हूँ अथवा म यो हूँको समस्याले जेलिएका छन, बुझ्यौ?’ जवाब पहिलोको।

भन्नपर्ला की दोस्रोले पर्खिरहन्छ पहिलोको अरु स्पष्टिकरणलाई। पहिलो भने मज्जा मान्छ दोस्रोको जिज्ञासामा।

यी दुइको लडाईं वास्तवमा आफ्-आफ्ना विस्वासको हो; सङ्घर्ष त्यसैले उमारेको छ, पहिलो बोल्छ,प्र. आफ्नो विस्वासलाई भ्रम मान्छ। ब. त्यहाँ सापेक्षित यथार्थ्य देख्छ। विगतमा पनि यस्तै भ्रम खेती गर्ने कसैको छाला काढेको बहस ऊसित छ

यस्तै महाविस्वासमा रमिरहँदै आफ्-आफ्नो हिस्साको जीवन बाँचिजानु मानिसको यथार्थ्य हो भन्दै एउटा पाठ कोरेको छ जस्तो लाग्यो प्र.ले, होइन? अब दोस्रोले पनि एउटा अनुभव बोल्यो।

त्यस्तो पाठले केही नाप्दैन गठ्ठे! विस्वास भत्किनु भनेको मान्छे भत्किनु हो। जसरी सोह्रौं-सत्रहौं शताब्दीतिर देकार्तले आइ थिङ्क देयरफोर आइ एम भनी मानवको सर्वोच्चतालाई देखाउन खोजेका थिए त्यसैको विरोधमा नविन दर्शनको खेतमा उभेर लकाँले भने आइ थिङ व्हेर आइ एम नट, देयरफोर आइ एम व्हेर आइ डु नट थिङ् ढिलो-छिटो होला, तर पछिल्लो विस्वास उभिनुलाई अघिल्लो मर्नैपर्छ बुझिस्?’ पहिलो यसरी घन्किन्छ।

हन अन्योल त यहाँ पो भयो पण्डित की दुवै बराबर जस्तै उमेरका भएर पनि मान्यताको विभिन्नता कसरी बाँचिरहेछन् ती दुइले?’ दोस्रो भने जिज्ञासाको मूलधारामै छ भनी जानौं

कुरा प्र.ले उसको कथापाठ ऋतुखेलमा हामीलाई कथित भ्रमको निम्ति नचाएपछि उठेको हो। ब.ले कुनै समय भ्रमकै कुनै गायकलाई सापेक्षितताको डन्ठाले कुटेथ्यो अरे। उसले सम्झेथ्यो, भ्रम नमरे पनि त्यसका गायकहरु मरिसके। आज फेरि प्र.ले कुरा उठाएपछि ब.को स्वाभिमान दुखिउठेको होला! उसले प्र. लिखित एउटा पाठको खिल्ली उडाउँदै कथा पनि लेखेको छ पहिलोले बुझायो, वास्तवमा प्र.को भ्रम ज्ञानको सन्दर्भमा हो। ब.ले उसको कथामा जस्तो १. भ्रम जरा समातेको भए बगाउने तर धन्न यथार्थ जरा समातेको रहेछ, २. तर पानी देऊ भनिनु भ्रम पटक्कै थिएन त्यो त सापेक्षित सत्य थियो आदि लेखेर जतिनै आफ्नो महाविस्वासको ढोल पिटोस् र प्र.को भ्रमको खिल्ली उँडाओस, ती सब मानिसको अस्तित्वलाई सङ्घर्षका केही नमुनाहरु मात्र हुन्। बुझिस?‘

दोस्रो बोलेन। पहिलोका अरु स्पष्टिकरणहरु पर्खिरहनु उसको नियति भयो। प्र. नै उनीहरुसित त्यहाँ भएका भए के भन्नेथ्यो होला? सोंचिरह्यो उसले। प्र. लिखित ऋतुखेलका केही पाठहरु पढेपछि ब.ले पनि प्रतिक्रिया स्वरुप एउटा कथा पानी, भ्रम अनि आककातीपासिका प्र. लेख्ने जमर्को गरेको थियो। त्यस कथाको एउटा प्रतिलिपि प्र.लाई पनि दिऊँ भनी गोजीमा बोकेर हिंडेको धेरै दिनपछि मात्र किरण ड्राइक्लिनर्स अघिल्तिर उसलाई भेट्टाएर ब.ले त्यस कथाको प्रतिलिपि थम्याएथ्यो। यो हो १८.७. २००९को कुरा। त्यस अगि ब.ले लेखेको कथा कतै कसैले पढेको थिएन। आफ्नो अभिमानको रक्षाकै लागि उसले कथालेखनको दहमा हाम फालेको हो भने त्यो दुखाइले पार नपाउला! उनाइसौं शदीका वैज्ञानिक दृष्टिकोणहरु बीसौं शदीमा आइपुग्दा धेरैजसो परिवर्तित रुपमा थिए। ती दृष्टिकोणहरुले वस्तुनिष्ठ तथ्यहरुमाथि घडेरी बसालेको थियो। आइन्सटाइनको सापेक्षतावादले पनि खुबै विस्वाससित हुँकार गरेको थियो समयको त्यस खण्डमा। त्यो जानकारीबाट निश्चयनै प्र. पनि अलग थिएन। उ जान्दथ्यो कि प्रकृति सधैँ आफ्ना सत्यहरु लिएर स्थिर छ। मस्तिष्क, बोध र तर्कहरु लिएर मानिसले सिर्जेका ज्ञानहरु त्यसैले संशयको घेराभित्र गुँडुल्किएको हुन्छ। ती बोध र तर्कहरु मानिसदेखि मानिससम्म मात्र सिमित रहेको छ। पशुहरुले पनि आइन्सटाइन प्रदत्त वस्तुनिष्ठताको बोध गर्छन् तर तर्क र विमर्शमा हारेका छन्। ज्ञानका बोध र अर्थहरु सधैँ एकनास हुँदैन हरेक व्यक्तिलाई। सस्युर प्रदत्त लाङ्गमा जब फाल हान्छौं हामी त्यहाँ अर्थको उपस्थिति पढ्छौं, जुन कुरा विरचनामा आइपुग्दा फेरि अर्थको स्थगन भनी पढ्छौं। सस्युर र डेरिडाको प्रभाव आफ्आफ्ना कालखण्डहरुमा प्रभावशाली थिए र छन्। भन्न नपर्ला कि अर्को विमर्श र तर्कको बेसमेन्ट पनि तर अघिल्लोकै टाउकोमा उभिएर बढेको देख्छौं। ज्ञानहरु जो मानव अभिमानको रक्षार्थ उभिएका छन् एक कालखण्डपछि अर्कोमा पुग्दा-नपुग्दै टुक्रिएका छन्, शङ्काको घेराभित्र परेका छन्। साधारण मान्छेले भोग्ने, सुन्ने र पालन गर्ने व्यवहारिकताहरुमा त्यो ज्ञानको भूमिका कुन रुपमा हुन्छ त्यो यसै भन्न सकिन्न। बिइङ एन्ड टाइममा मार्टिन हाइडेगरले अस्तित्ववादको उकीलगिरी गर्दै भनेका छन् कि मानिसको अस्तित्व उसको प्रदत्त हुनुमा छ जसलाई उनले दाजाइन भनी नामाकरण गरेका छन्। यसले यो तर्कलाई अगि सार्छ कि त्यस प्रदत्त हुनुको अर्थले मानिसको स्वतन्त्रतालाई चुम्काइदिन्छप्रदत्तता त्यो अवस्था हो जहाँसम्म मानिसको बोधले छुनसक्छ र त्यसभन्दा उता उसको अधिकार समाप्तिएर जान्छ। व्यवहारिक रुपमा भन्नपर्दा हामी आफ्-आफ्नो बोधभित्र र बोधसित मात्र खेलिरन्छौं। यस्तै खेलहरुले भ्रमका खेतहरु उमार्छ।

यो भ्रम पाठकको दृष्टिकोणबाट पनि छर्लङ्गिन्छ, पहिलो अझ भन्दै हुन्छ, यसलाई हामी हन्स रोबर्ट याउसद्वारा कथित प्याराडाइमको परिवर्तित रुपहरुले पनि बुझौं। एउटा तर्क एउटा प्याराडाइमको निर्मिति-क्रममा हुन्छ जो अर्को प्याराडाइममा पुग्दा-नपुग्दै प्रश्नचिन्ह भित्र पसिसकेको हुन्छ। विज्ञानका इतिहासकार थमस कनले उनको किताब दि इस्ट्रक्चर अफ साइन्टिफिक रिवोल्युसन्समा यस प्याराडाइमको व्याख्या गरेका थिए। कनले अरु सामाजिक विज्ञानहरुमा प्याराडाइम हुँदैन भने तापनि प्रथमपल्ट फर्डिनान्ड डि सस्युरले भाषाका समान्तर तत्वहरुको वर्ग  छुट्याउन प्याराडाइम शब्द चलाएका थिए। कन मुताबिक विज्ञानको प्याराडाइमले अभ्यासहरुको त्यो समुच्चयलाई बुझाउँछ जहाँ एउटा खास समयभित्रको वैज्ञानिक पद्वति परिभाषित हुन्छ।

पहिलोले कुरा भनिसक्दैन। तर दोस्रो टाउको कन्याँउदै हुन्छ। जे भए तापनि प्याराडाइमहरु असङ्ख्य मात्रामा हुन्छन् भनी  बुझ्छ उसले र ती विभिन्न कालखण्डहरु हुन् पनि बुझ्छ। एउटा कालखण्डको आवेग, रुप र बोध जसरी अर्कोसित मिल्दैन त्यसरी नै प्याराडाइमका रङ्गहरु पनि भिन्न-भिन्नै हुने गर्छन्। यसैले प्याराडाइमहरु विरोधाभासी  हुन्छन्। यसको अनुरुपता हामी थिङ्किङ आउटसाइड दि बक्स भन्ने वाक्यांशबाट पनि बुझ्नसक्छौं भन्ने कनहरुको भनाइ छ। विज्ञानमा थिङ्किङ इन्साइड दि बक्सले साधारण विज्ञानलाई मात्र बुझाउँछ। जब हामी बक्सदेखि बाहिर जान्छौं त्यो रुप र बोध क्रान्तिकारी हुने गर्छ।

अब हामी ब.को तर्कको केन्द्रतिर पसौं।

प्याराडाइम सिफ्टलाई भौतिक-शास्त्रमा १९०० शदीको अन्ततिर नाटकीय रुपले बलियो भएको पाउँछौं हामी जब लर्ड केविनले छाती फुकाएर भनेका थिए: ‘देयर एज नथिङ निउ टु बि डिस्कवर्ड इन फिजिक्स नाउ। त्यसको लगत्तै पाँच वर्षपछि अल्बर्ट आइन्सटाइनले सापेक्षतावादमाथि उनको लेखन छपाएका थिए। त्यहाँ उनले न्युटनेली यान्त्रीकीलाई चुनौती दिँदै अति साधारण विधिका समुच्चयहरुलाई प्रस्तुत गरेका थिए जसले शक्ति र गतिलाई लगभग २०० वर्ष यसो व्याख्या गर्दै आइरहेको थियो यहाँ एउटा नयाँ प्याराडाइमले अर्को पुरानोलाई स्थानापन्न गऱ्यो। कनको भनाइलाई एक समाज-विज्ञानी मातिइ डोगनले पनि सकारे। जब बुद्धी र बोधले वर्तमान सोचाइको इलाकाभन्दा परतिर जान नकार्छ तब प्याराडाइम प्यारालाइसिसको उत्पति हुन्छ। उदाहरणको रुपमा ग्यालिलियोको हेलियोसेन्ट्रिक युनिवर्स, विद्युतिकृत फोटोग्राफी, जेरोग्राफी र क्वार्ज घढीहरुलाई लिनसक्छौं। यसरीनै नेपाली साहित्यमा इन्द्रबहादुर राई आदिका लेखनले लेखकीय प्याराडाइम सिफ्टलाई दर्शाउँछ भने वर्तमानमा सहजबुद्धी लेखन, रोमान्टिसिज्म नयाँ-आलोचनाको मोह प्याराडाइम प्यारालाइसिस हो। कनको नकार हुँदा-हुँदै पनि एक हन्डा एम.एल.(१९८६)ले समाजिक प्याराडाइमका घटकहरुलाई चिन्हित गरेका छन्। उनले समाजमा शैक्षिक संस्थानहरुसितै अरु समाजिक संस्थानहरु कसरी बदलिन्थन्, त्यो देखाए। हन्डाले समाजमा संस्कृति र ऐतिहासिक पलहरुले कसरी मुख्य प्याराडाइमहरु कप्छ भन्ने कुरा दर्शाएका छन्। यसका कारकहरुमा व्यवसायी संस्थाहरु, जीवन्त नायकहरु, जर्नल र यसका सम्पादक, सरकारी अधिकर्ताहरु, शिक्षकहरु, फलप्रद सभा-सम्मेलनहरु, मिडियाका सूचनाहरु आदिलाई लिन सक्छौं पनि भनिएको साँच्चै सरीर र मान्छेको जीवन्तता यसका सास र चालका नैरन्तर्यमा हुन्छ भने बदलाउहरु अनिवार्य भएर जान्छन्। गान्धी र मन्डेलाहरुलाई  हेरेर राजनीति श्रद्दा लाग्नु  एउटा कालखण्डको मोह मात्र हो, चौकमा उनीहरुका मूर्ति हेर्दा सहजता लाग्छ यसैले। आजका  राजनीतिज्ञहरु देख्दा कस्तो अनुभूति हुन्छ ? सुधीर क्षेत्री कविता फ्याँक्छन्:

के लेखिबस्नु

यी पाखण्डीहरुबारे

सालाहरु

सुधीरको लेखकीय अर्थ-प्रक्षेपणमा श्रद्धाका मोहीहरु प्याराडाइम-प्यारालाइसिसमा पछारिन  पुग्छन्। नयाँ समालोचनाको वकालती गर्दै जब आइ. ए. रिचर्ड्सले इट इज नेवर व्हाट पोएम सेज  व्हिच म्याटर्स, बट व्हाट इट इज भनेका थिए तब काव्यकृतिहरु पढ्न छाडिए र पुज्न थालिए। नेपाली कविताको युगान्तरले पनि तेस्रो-आयामी लेखनको दमनमा आफ्नो पठन-क्षमता हराउँदै  लगिरहेथ्यो। त्यसो त आयामी-लेखनले पनि अर्थ-प्रक्षेपणको दृष्टिकोणलाई अवहेलना त गरेन तर  नेपाली पाठकको अर्थ-अभिग्रहण क्षमता नै त्यहाँ निरस्त भएको थियो। अझै पनि अलङ्कार-शास्त्रमा  कविताका भग्नावशेष समाती हिक्का बाँध्नेहरु प्रशस्त भेट्छौं हामी। तर बदलाउको रङ्गमा वर्तमान  कविहरु पाठकलाई यथेष्ट ठाउँ दिन्छन्। रेमिका थापाका शब्दहरुले समाजिक हिपोक्रेसीलाई कसरी  उदाङ्गो देखाउँछ त्यो बोध गरौं:

मालिकहरु लन्च र डिनर बुझ्छन् भोक बुझ्दैनन्

सप्पै थरी ड्रिङ्कस बुझ्छन् तिर्खा बुझ्दैनन्

पर्फ्युम बुझ्छन् पसिना र माटोको गन्ध बुझ्दैनन्

तर यसको माने यो होइन कि पाठकमाथि पाठको सत्ता कायम हुन्छ। किताब लेखेर त्यसलाई आफ्नो सम्पति मान्ने मान्छे(अथर)को उपस्थिति जरुरी छैन भन्ने रोलाँ बार्थको व्याख्यानसितै पाठ एउटा नायकको रुपमा हुँकार गर्दै अगाडि आइहाल्दैन। लेखकीय व्याख्याले सम्पूर्ण अर्थ समेटेको  हुनसक्दैन। यसैले पाठकको अभिग्रहण-क्षमताले नै सम्पूर्ण पाठमा अर्थ-प्रक्षेपण गर्छ। सोही रुपले पाठले तयार पारेको सम्भावनाभन्दा पनि उता-उता जानसक्छ पाठक। इन्द्रबहादुर राई नामक पाठकले परालको आगो पाठमा अनेक अर्थहरु देखे। त्यसरी नै भानुभक्तले प्रेरणा अभिग्रहण गरेका घाँसीको जीवनमा अर्को अप्रेरक घाँसीको जीवन-पद्वति देखे। पाठमा(ज्ञानमा) भ्रम देख्नु पाठक इन्द्रबहादुर राईको जानकार-पाठक(स्टानले फिश)को भाषिक-सामर्थ्य(नाओम चम्स्की) हो। एक जानकारपाठकले कम्तिभन्दा कम्ति पाठको पदयोजना र अर्थगत ज्ञान मात्रै नराखेर साहित्यिक परम्परा, विधि र सिद्धान्तहरुको पनि ज्ञान राख्नु जरुरी हुन्छ। यसरी नै पाठभित्र निहित शब्द-समायोजनले पनि अर्थ-अभिग्रहण प्रणालीमा फरक पार्छ। जस्तै सुधीर लिखित चिसो मृत्युको खोला स्वाट्ट पस्यो सहरबाट त्यसको शरीरभित्रले पाठकको बोधमा अनेक अर्थहरु निकास्छ जो एउटा पाठकको अभिग्रहण-क्षमता र अर्को पाठकको अभिग्रहण-क्षमता हुँदै अनेक पाठकहरुको अभिग्रहण-क्षमताहरुमा अलग-अलग अर्थहरुसहित उपस्थित हुन्छ। पाठभित्र अर्थको  बोध पाउन  हामी  घरि भाषा, घरि पाठ र घरि पाठकको  त्रिकोणीय  वृत्तमा घुमिरहन्छौं।  ज्ञानको  केन्द्रहीनता  यही  हो  जो  अनिश्चितिमा  सास फेर्छ। त्यसरी  नै उज्जवल बम्जन लिखित छरपस्ट छन् जहीं-तहीं आस्था हाँडीका टुक्राहरु र जय क्याक्टस प्रक्षेपित गीत पड्किन्छ धरतीको छातीमा एक टुक्रा समयलाई रगतपच्छे पारेरले पनि विचलनको पथगामी हौं  भन्दै यस्तै प्याराडाइम-सिफ्टको कथा बोक्छ।

ब. जान्दछ कि आइन्सटाइनको सापेक्षतावाद निउटनेली व्याख्यानको प्याराडाइमसिफ्ट हो। सापेक्षतावाद स्वयं एउटा कालखण्डमा कैद भइसकेको छ भने यसमा हामीले एउटा ठाउँ राख्नैपर्छ कि अब जन्मिने सिफ्टहरुमा पनि हाम्रो जीवन्त उपस्थिति होस् यहाँ पहिलोले अगिकैमा थप्दै गरेको सुनिन्छ, कि कसो गठ्ठ?

‘म के जान्नु ती सब कुरा?’ दोस्रोले जवाब फर्काउँदै हुन्छ म ता प्र.ले जसरी खेलाउँछ त्यसरी नै नाचिरहन्छु मात्रै। मलाई लाग्दैछ यी कुराहरु बखान्ने जिम्मा तिम्रो थियो होइन?’

खै कहाँ छ त प्र? पहिलो यहाँ ठाडो प्रश्न गर्छ देखिएको त्यो प्र. होइन जो ब.सित बात मारिरहेछ। देखिएको त्यो ब. पनि ब. होइन, बुझिय?’

हन क भन्? दोस्रो असरल्ल पर्छ।

कुनै कुरा नजानेको हुनुमा जसरी मान्छेहरु मज्जा मान्छन् त्यो मज्जा यो पात्रको अनुहारमा पनि उभार्दा अलिकति प्र. प्याराडाइमको बदलाउतिर जाँदैन। अरु अरबौं जोहरुले अबदलाउलाई माया गरेका छन् त्यो भीड्मा अल्मलिनु उसलाई असजिलो लाग्छ। ब.को बुद्धी तीव्र छ। उ पनि  आइन्सटइनलाई  समाइराख्न चाहँदैन। ब. यहाँ वुल्फगाङ इजर प्रस्तावित अभिप्रेत-पाठकको रुप धरेर  त्यस्तै बदलाउका कुराहरु सोंचिरहेछ जसले पाठका अर्थहरुमा रङ्ग पोत्छ। इजरको प्रसिद्ध भनाइ दि  टेक्स्ट प्रोपोजेस अर् इन्सट्रक्ट्स, दि रिडर डिस्पोजेस अर् कन्ट्रक्ट्ससित मोह राखेरै सले दोस्रो  कथाको लागि केही वर्णहरु(अल्फाबेट्स) टिपेको छ जोहरुको त्रिकोणीय प्रेमको बखान प्र.ले अब  लेखिनेवाला कथामा गरोस् भन्ने उसको चाहना पनि छ। भन्न नपर्ला कि प्र.ले त्यो कथाको जिस्ट  ब.बाट लिइसकेको  छ।

अब यहाँ माथि कथाको पहिलो अदृश्य पात्रले एउटा रहस्य खोल्नेवाला छ। ्यो सुनेर  मात्रै  छुट्टिनपर्छ होला होइन ?

टाइटेनिक बिसाउनीमा बात मारिरहने यी दुइ प्र. र ब. कसरी होइन ?पहिलो अदृश्यको जिज्ञासा नमरेकै छ अझ पनि।

अब होइन नै चाहिँ भनेको होइन मैले। हुन त यी दुइ प्र. र ब. नै हुन् तर असली चाहिँ होइनन्। यी दुइ पनि हामी जस्तै हुन्। पात्रहरु मात्र। असली ब. त कुन्नी कहाँ छ अहिले त्यो भन्न सकिन्न तर असली प्र. चाहिँ उसको कोठामै छ काखे कम्प्युटरमा यो कथा लेखिरहेको। दोस्रोले पुष्टि गर्छ।

ओहो त्यसो भए त हामी त्यसै पो डराइरहेका थियौ? भन्दै पहिलो रमाउँछ।

त पाठकज्यू, यहाँ आइपुगेर त्यस टाइटेनिक बिसाउनीमा देखिएका प्र. र ब.हरु असली होइनन् भन्ने सत्य उजागर भयो। कथालाई अबउसो लम्बित नगरौं। ब.ले दिएको जिस्टबाट अर्को कथा दोहन गर्नुछ प्र.ले। त्यही कथामा भेट्ने वाचा गर्दै छुट्टौं अहिलेलाई।।

जनवरी  २०१०