रमेश विकल – नाङ्गो रूख
(नेपाल साप्ताहिक)
त्यो केको रूख हो कसैलाई पनि थाहा छैन । तर यो सबैले देख्छन् यो सधैं नाङ्गो छ । हिउंद, वर्षा कुनै-कुनै याम यसमा पालुवा लागेको देखेको छैन कसैले । म बिहान सबेरै उठेर पूर्वपट्टीको झयालमा उभिदा मेरा आंखा सबभन्दा पहिले यसैको नाङ्गोपनामा पर्छन् । यसको सम्पुर्णा नाङ्गोपनाले मेरो भित्र एउटा अनौठो भावना जन्माइदिन्छ ।
हिउंदमा मात्र होइन बर्खामा पनि यो नाङ्गै रहन्छ । अरू वरिपरिका बाग-बगैंचा र उपवनहरूका रूख बुटयानहरूमा हरिया पालुवा फुट्ता यसमा हरियोको किञ्चित् आभाससम्म हुन्न । यो सदा एक रूपमा उभिएको हुन्छ- उजाड, उदाङ्ग)
चार पांच वर्षो केटाकेटी छंदा म झगडालु र पिराहा थिएं । -पछि आमाहरूले भनेको, सुनेको ।) मलाई कन्ट्रोल गर्न आमालाई निक्कै मुस्किल पथ्र्यो । अनि आमा त्यसै रूखलाई औंल्याएर मलाई तर्सर्ाा खोज्नुहुन्थ्यो -हेर, त्यो रूखमा भूत बस्छ । उसले रुने केटा-केटीलाई त लगिहाल्छ ⁄) म पनि रुनुभन्दा पहिले एकपटक त्यस रूखतिर घोप्टे आंखाले हेर्न बाध्य भैजान्थें । -ए क्याहो त ⁄ सांच्चै नै त्यस रूखमा भूत बसेकै छ कि त – म रोएको सुनेर उसले मलाई समातिहाल्छ कि त -’) तर त्यति बेला त्यहां भूत हुदैनथ्यो । सायद ऊ कतै खेल्न गएको अथवा ठूलो भूत भए अड्डा सड्डा गएको हुन्थ्यो । मेरा लागि यो खुब ठूलो मौका हुन्थ्यो । भूतलाई झुक्क्याएर रुने । यसै गरी मैले जहिले पनि त्यस रूखको भूतलाई झुक्क्याएर रोएको थिएं ।
त्यसपछि म बिस्तारै ठूलो हुदै गएं । भूतका बारेमा छ र छैनका अनेक तर्कहरू सुन्दै गएं । -ए अनौठो विश्वमा यो छ र यो छैन भन्नु हुन्न ।’’ छोडिद्यौं- भूतको अर्थ हिजो ⁄ अथवा बितिसकेको । जुन बितिसकेको हुन्छ त्यसको अस्तित्व खालि सम्झनामा बाहेक कहां हुन्छ -’) मेरो मनमा पनि भूतको डर त्यति रहेन । सांच्चै भनुं भने मलाई रुनु पनि त थिएन । तब के को भूतको डर – तर पनि त्यो नाङ्गो रूखमा केही न केही भयानक कुराको आभास त जरुरै थियो । -त्यसको नाङ्गोपना नै त्यसभित्र स्वयम् एउटा डरलाग्दो आभास बनेको थियो ।) हो एउटा कस्तोकस्तो डरलाग्दो आभास । त्यसमा हेर्दा आंफैभित्र एउटा डरलाग्दो आभास जन्मेको म अनुभव गर्थें । र मलाई लाग्थ्यो यसले मभित्र विचित्र कम्पन पैदा गर्छ- आङ सिरिङ्ङ गर्छ, रौं ठाडा हुन्छन् । -केटाकेटीमा पनि आमाले देखाएको भूतको हाउले त्यति सारो मुटु हल्लेको र रौं ठाडा भएको थाहा छैन ।) के सांच्चै यस रूखसंग कुनै अदृश्य- रहस्य जोडिएको छ -‘ कहिलेदेखि यो रूख डरलाग्दोसंग नाङ्गिएको होला -‘ कि यो यसै गरी र्सवाङ्ग नाङ्गो नै उम्रेर नाङ्गै बढेको त होइन – यो प्रश्न बराबर म त्यो रूखसंग गर्ने प्रयत्न गर्छु -सायद यही प्रश्न म आफूभित्रको नाङ्गोपनाको अनुभूतिसंग पनि गरिरहेको हुन्छु ।) तर यसकोे उत्तर मसंग हुदैन, म निराश हुन्छु ।
तर मेरो छिमेकी सान्दाइसंग, मलाई लाग्छ जुनसुकै कुराको पनि जवाफ छ- एउटा कहिल्यै नरोक्किने खोकीका रूपमा । उनी यही खोकीको माध्यमबाट जुनसुकै प्रश्नको पनि उत्तर दिने प्रयत्न गर्छन्- भाउज्यूको अगाडि त भन्नु हुन्न ।’ रत तिमीलाई थाहा छैन, त्यो रूख सधैं यस्तो नाङ्गो थिएन । मैले यसमा वसन्तका कोपिलाहरू फुटेको पनि देखेको छु । तर अकस्मात् उनको चर्को बोलीमा ब्रेक लागेपछि म तत्कालै ठम्याउंछु- पक्का यसको कारण भाउज्यू हुनुर्पर्छ । अनि म त्यही सोझेरीमा ढोकैबाट आंगनतिर हेर्छु -हाम्रो कुरा सान्दाइको दक्षिणतिरको आंगनको कुनामा भैरहेको हुन्थ्यो । सान्दाइको आजभोलिको कीलो यही थियो । उनी दिनको अठाह्र घण्टा भनेझैं यही एउटा सत्रन्जीको छहारीमुनि एउटा मैलो ओछयानमा आफ्ना बितेका रमाइला दिनहरूको मुदा काखी च्यापेर लडिरहन्थे ।) नभन्दै मेरो अड्कल ठीक हुन्थ्यो । ढोकाको संघारमा उभिएकी भाउज्यू ज्यादै निर्मम र क्रूर आंखाले सान्दाइतिर हेरिरहेकी हुन्थिन् । अनि सान्दाइ’- बिचरा सान्दाइ- खोकी त उनको व्यक्तित्वलाई आधार दिने बहाना मात्र थियो । वास्तवमा भाउज्यूका आग्नेय नेत्र नै उनको हंस सुकाउने मूल कारण थियो । किनभने भाउज्यूको पार्रदर्शक आंखाअगाडि आफू संधै त्यही रूखझैं नाङ्गिएको अनुभव गर्थे उनी । तर उनी आफ्नो यो पराजयलाई सहजै स्वीकार गर्न सक्दैनथे । त्यसैले उनी यस पराजयको अगाडि सधैं सो अन्त नहुने खोकीलाई र्सार्दथे ।
त यिनै बिचरा सान्दाइ । उनीसंग प्रत्येक प्रश्नको जवाफ थियो । आखिर उनी राजनीतिका भूतपूर्व नेता थिए । उनले काम गर्ने जीवनीको अधिकांश काल राजनीतिको झन्डा कांधमा बोकेर हिंडेका थिए । तर बाह्रौं वर्षतपस्या गर्दा पनि -वास्तवमा नेताहरूको झन्डा बोक्न बाहेक उनको अरू कुनै टयालेन्ट पनि नभएकोले) नेताहरूको झण्डा मोटरले बोक्न थालेपछि उनी फाल्तु भएका थिए । त्यसैले उनी आफूलाई राजनीतिक पीडित सम्झन्थे । तर भाउज्यूको र उनका अरू सम्बन्धीहरूको दृष्टिमा भने सान्दाइ न कुन राजनीति पीडित थिए, न त कुनै ज्यानदार प्राणी, उनी एउटा ऐंजेरु थिए- कोरा ऐंजेरु ।
किन्तु सान्दाइ अझैं आफ्नो राजनीतिक प्रतिभादेखि संशयपूर्ण थिएनन् । त्यसैले उनीसंग जुन कुराको पनि रेडिमेड’ जवाफ हुन्थ्यो । -सायद कुनै आशावादी दार्शनिकको विचारबाट उद्धृत) त्यो अगाडिको नाङ्गो रूखको प्रश्नलाई लिएर पनि उनको रेडिमेड जवाफ थियो- ‘त्यो रूख हो, त्यो नाङ्गो रूख,’ तिमी हेर्दै जाऊ डाक्टर बाबु’ त्यसमा एक दिन अवश्यै कोपिला फुट्ला’ आखिर हाम्रो त्याग, तपस्या, सहिदहरूको बलिदान’।
सान्दाइको सो राजनीतिक जोस अझै पनि जस्ताको तस्तै जोसिएरै रहेको थियो र यही जोसै जोसमा अब उनी कति जोसिला भैसकेका थिए भने बिहान बेलुकी भातका गांससंग भाउज्यूका बचनको गिर्खा र व्यङ्ग्यका ठुन्का पनि किञ्चित नमानी चपाइदिन्थे । अनि दिनभर दक्षिणतिरको कुनामा निश्चित भएर लेट्थे र आफूसंग अर्ती लिन आउने ठिटाहरूलाई आफ्नो राजनीति ज्ञानको कवजले सुसज्जित तुल्याएर, उनीहरूको दिमागको पत्करमा जोसको आगो सल्काएर पठाउंथे ।
-अनि त्यही बेला भाउज्यू अगाडि परिन् भने उनको सो जोस खोकीको दोलाईभित्र लुक्न पुग्दथ्यो ।
यसै गरी सान्दाइ आफ्नो त्यो सानो आंगनको दक्षिण कुनामा खोकीको बहाना ओढेर पल्टिरहन्थे । अगाडिको नाङ्गो रूखलाई हेरिरहन्थे । उनको अगाडि नै सायद त्यस रूखबाट पात पालुवा झरे होलान् -कि यो रूखलाई हरियो भरिलो मैले देखें भन्ने भ्रमलाई मात्र उनले पालेका हुन् -) उनका सबै सपना नाङ्गिए होलान् । तैपनि उनी त्यसमा पालुवा फु्ट्ने आशलाई छोड्न सक्तैनन् ।
– हर्ेर्नुहोला डाक्टर बाबु, यसमा एकदिन पालुवा नफुटी छोड्नेछैन ।- उनी जोस्सिएर भन्थे र सायद उनी मेरा आंखामा पनि आफ्नै रङ्गको चस्मा चढाउन खोज्दथे । त्यस युगयुगान्तर देखिको नाङ्गो रूखमा कोपिला फुटेको मैले पनि देखोस् भन्ने उनी चाहन्थे ।
रात-बिहान जुनसुकै बेला पनि आफ्नो कोठामा पस्न खोज्दा मेरा आंखा पूर्वतिरको खुला झयालबाट झवास्झवास्ति त्यस नाङ्गो रूखमा पर्छन् । म त्यस रूखको नाउं र जात् पनि त चिन्दिनं । -के को रूख हो त्यो – बर – पिपल – चांप -‘) खालि यो नाङ्गो छ । भोक र दरिıताले चुटेर नङ्ग्याएको मानिसका करङै करङको ढांचा जस्तो यसका हांगा बिंगा फैलिएका हुन्छन् । यसले आफ्नो नाउं र जातिसमेत यही नाङ्गोपनामा हराइसकेको छ । मलाई आमाले केटाकेटीमा बताउनुभएको भूतको सम्झना आउंछ, सान्दाइले एक दिन बताएका झुन्डिएर मरेको मानिसको सम्झना आउंछ । -त्यो मानिस त्यसै रूखको उत्तरपट्टकिो नाङ्गो हांगामा झुन्डिएर मरेको थियो रे ⁄’ अथवा झुन्डयाएर मारिएको थियो रे- जे होस्, के फरक पर्छ र -) मलाई कता-कता डर लागेर आउंछ । आमाले बताएको भूतको डर होइन, बरू कता मैले पनि त्यसैको कुनै हांगामा झुन्डिएर मर्नुपर्ने त होइन भन्ने डर ⁄ आखिर म पनि त त्यही रूखजस्तै पला-पला नाङ्गिदै गएको छु । ‘त्यसै सन्त्रासको स्थितिमा म सान्दाइको घरतिर हेर्छु उनी दीर्घरोगले अथवा मानसिक पक्षघातले डल्लिएका उही आफ्नो आन्ıो गाडिएको ठाउंमा आधी लेटेझैं आधी बसेझैं छन् । उनी बसमार अथवा आशा चुरोटको सर्को तानिरहेका हुन्छन्- ‘तिमीहरू यसलाई थोत्रिएको, नाङ्गो र केवल ढांचा मात्र देख्छौ । किनभने तिमीहरूले यसको बहारका दिनहरू देख्न पाएनौ । तर मैले त ठिटाहरू उनका कुरा त सुन्छन्, तर यसले उनीहरूका अनुहारमा आशाको किञ्चित रेखा पनि कोर्न सक्तैन । बरु असन्तोष र अविश्वासका रेखाहरू नै कोरिन्छन्- होइन सान्दाइ, यो जर्ीण्ा रूखलाई ढाली नै दिए के बिगार पर्दछ – बरु यसका ठाउंमा नयां बिरूवा रोपे के हुन्छ – तर सान्दाइ यस कुरामा मञ्जुर छैनन् । उनी त्यस नाङ्गो रूखको मोहमा टांस्सिएका छन् । उनी त्यसलाई ढाल्ने कुराले एक दम भड्किन्छन्- ‘के कुरा गरेको ⁄ यो नाङ्गिएको छ, तर यसले इतिहास बोकेको छ । इतिहास मेटाउन खोज्छौ तिमीहरू – मलाई सोच्न कर लाग्छ ⁄’ इतिहास बोकेको छ यसले -‘ कस्तो इतिहास बोकेको छ -‘ मान्छे झुन्डिएको इतिहास । मेरो आंखाअगाडि एक्कासि अनेकौं इतिहासका मुर्तिहरू जुलुस बनाएर हिंड्न थालेझैं मलाई भान हुन्छ- असङ्ख्य असङ्ख्य इतिहासका मुर्ति, जो आफू पनि प्रतिपल नाङ्गिदै गएका छन् । अनिश्चित प्रेरणाले जोरिएका पशुका बथान ⁄ के यी पनि त्यही नाङ्गो रूखका कुनै न कुनै नाङ्गा हांङ्गामा झुन्डिन जांदै छन् -‘ आजभोलि त्यस रूखमुनि एउटा अर्को नाङ्गो जोडा पनि थपिएको देख्न थालेको छु । एउटा बूढो माग्ने र तरुनी छोरी ⁄ म झयालअगाडि आफ्नो निश्चित ठाउंमा बस्नासाथ त्यस जोडालाई देख्छु । जराजर्ीण्ा कन्थामा प्रायः नाङ्गै ती त्यहां माग्न बस्छन् । बूढो आफूभित्र सम्पूर्ण शक्तिले चिच्याउंछ, केही दया र केही धर्मको नाउंमा । -नभए व्यापार कै नाउंमा,) बूढाको पस्रिएको कचौरामा निश्चित रूपमा परबाट उडाएर ल्याएको सुकेको पत्कर खस्छ । तरुनीकोमा यदाकदा’ म दिनदिनै सायद प्यारालाइज हुदै गैरहेको छु । म पनि प्रायः अठाह्र घण्टा त्यही झयालमा बसेर त्यस नाङ्गो रूखको माथिल्लो हांगामा हेरेर समय काट्न लागेको छु । सान्दाइले मेरा आंखामा पनि एउटा भ्रमको बीउ रोपिदिएका छन् । नभन्दै म पनि रूखका पालुवा देख्छु । एक दिन अकस्मात् उनी मलाई हकार्दै भन्छन्- डाक्टर बाबु ⁄ लौ हेर्नोस् ⁄ देख्नु भो तपाईंले -‘ रूखमा एउटा पालुवा फुट्यो नि ⁄’ मैले भनेको होइन तपाईंलाई – एउटा हरियो पालुवा त्यस रूखको आंख्लामा फुटेको छ ⁄’ अनि म अक्सर गरेर त्यसलाई त्यहां देख्नथाल्छु । के म पालुवा देख्ने भूल गर्न थालेको छु – अनि सान्दाइको जोसिलो लेक्चर कानको भित्र गुंजिएको सुन्न थालेको छु । तर यस जोसमा यदाकदा ब्रेक लागेपछि म अन्दाज गर्छु- भाउज्यू ढोकामा उभिएर सान्दाइलाई जल्दा आंखाले हेरिरहेकी छन् ।
यी सब लेक्चर र जोसका विरूद्ध म आफू भने दिनदिनै भित्रभित्रै खोक्रिंदै जान थालेको अनुभव गर्दै छु । म सम्पूर्ण रूपमा सीमित हुदै गएको छु- भाव, भाषा, विचार सबै रूपमा सीमित । मेरा चारेतिरका सीमाका घेराहरू सांगुरिंदै गएको अनुभव गर्छुु आफ्ना जहानबच्चाका आंखामा पनि सान्दाइका जहानबच्चाका आंखामा पौडिने भाव पौडिन लागेको देख्न थालेको छु । अब मलाई पनि सान्दाइकै जस्तो आफ्नो पराजय लुकाउनका लागी खोकी अथवा त्यस्तै कुनै र्सवमान्य रोगको ढाल आवश्यक भएको अनुभव हुन थालेको छ ।
-म पनि प्रायः त्यही पूर्वतिरको झयालसामु बसेर त्यस नाङ्गो रूखमा हेर्दै दिन काट्छु र आफ्नो मानसिक क्षोभ लुकाउन सान्दाइसंग प्रश्न गर्छ ुसान्दाइ त्यो पालुवा अझै देखिन्छ -‘) अनि एक दिन म के देख्छु भने सान्दाइका पुराना आस्थावान् आंखा च्यातिएझैं एक तमाससंग त्यो नाङ्गो रूखको सबैभन्दा माथिल्लो हांगामा क्वार्क्वार्ति हेरिरहेका छन् । उनको अनुहार आशाङ्का या आतङ्कले फुस्रो भएको छ । उनको पक्षघातले आक्रान्त शरीर झन जडझैं देखिएको छ ।
-के भयो सान्दाइ – मलाई पनि सान्दाइको आतङ्कको संक्रामकताले छोएझैं अनुभव हुन्छ । मेरा आंखा आधि सान्दाइमा र आधि त्यो नाङ्गो रूखको नाङ्गा हांगामा चाल्न थाल्छन् । – के भयो त्यो हांगाको पालुवा ⁄ सान्दाइ भयभीतझैं देखिन्छन् । उनको स्वर एकदम मर्ूछा परेझैं लाग्छ ।- त्यो पालुवा त्यहां देखिन्छ । डाक्टर बाबु -‘ म देख्न सक्तिनं नि’। मेरा आंखा धमिला भएका त होइनन् –
मलाई पनि आर्श्चर्य लाग्छ । अगिपछि मेरा आंखामा पालिएको भ्रम पनि आज छांटिएझैं छ । निकै कोसिस गरेर पनि त्यो पालुवाको भ्रमलाई देखिरहेको छैन । त्यो रूख मैले केटाकेटीदेखि देखेजस्तै नाङ्गो छ- सम्पूर्ण रूपमा नाङ्गो ⁄ -होइन सान्दाइ ⁄ तपाईंका आंखा धमिलो होइनन्, बरू चहकिला-तेजिला भएका छन् । म पालुवा देख्न सक्तिनं । -मेले त कुनै बेला पनि देखिन। आजसम्म सान्दाइले दिएको भ्रम मात्र आंखामा पालेर बसें) तपाईंका र मेरा दुबैका आंखा ठीक छन्’ ।’
-होइन, होइन -सान्दाइ नराम्रोसंग उत्तेजित हुन्छन् । त्यस नाङ्गो रूखमा पालुवा नभएको यो यथार्थको उद्घाटनले उनलाई मानौं अस≈य वेदना भएझैं देखिन्छ । मलाई पनि डर लाग्छ- सान्दाइ ⁄ -डाक्टर बाबु ⁄ सान्दाइ केटाकेटीझैं रोइदिन्छन् ।- के यो रूख सांच्चै नाङ्गो रहेछ त ⁄’ हो वास्तवमा मेरो घरअगाडिको त्यो रूख सुरुदेखि नै नाङ्गो थियो । -कहिले देेखि हो, कसैलाई थाहा छैन ।) सायद यसको जातै नाङ्गो । तर सान्दाइ र मैले एउटा भ्रम पालेर यसको हांगामा कोपिला फुटेको देख्ने प्रयत्न गरेका थियौं । अनि आज’-‘ मेरो झयाल त्यहीं छ । म -उमेरले बिस्तारै पाक्दै गए पनि) त्यहीं छु । मेरो झयालसामु म बस्ने ठाउं पनि त्यही रूपमा नाङ्गो छ । फगत फरक केही छ भने मेरो त्यस रूखलाई, त्यसको नाङ्गोपनालाई हेर्ने दृष्टिमा फरक छ । आज म त्यस रूखलाई त्यसका माथिल्ला हांगामा कोपिला फुटेको देख्ने भ्रम लिएर हर्ेर्दिनं । म आज त्यसको पूर्ण नाङ्गोपना र त्यसका साथसाथै आफू पनि नाङ्गिदै गएको अनुभव गर्न हेर्छु म कतिसम्म नाङ्गिन -खोक्रिन) सक्छु त्यसको अनुभव कस्तो हुन्छ, त्यसको ज्ञान गर्ने गहिरो इच्छा मनमा पालेर हेर्छु यसका साथै मेरो मनमा एउटा अस्पष्ट इच्छा यो हेर्ने पनि छ- त्यस रूखका नाङ्गा हांगाले कति मानिसको भारलाई झुन्डयाउन सक्छन् ।
तर जे होस्, यो नाङ्गो रूखमा अब कुनै पालुवा चढ्दैन, यो निश्चित छ ।- सान्दाइ ⁄ बरु यो नाङ्गो रूखलाई काटेर यसका ठाउंमा नयां बिरूवा’।
-होइन, होइन । सान्दाइ अझै यो बिचारलाई सहन सक्तैनन् । -आखिर यसले इतिहास त बोकेको छ ।
नेपाल साप्ताहिक
अंक १२४