Dr. Rishi Raj Baral – Ghodchadhi (Nepali Laghu Katha)

डा. ऋषिराज बराल – घोडचढी (लघु कथा)
(Source: गोरखापत्र)

नयाँ सरकार बनेपछि गाउँ पुग्ने इच्छा, उत्सुकता र आवश्यकताबोध गरेर एक जना पत्रकार सहरबाट गाउँतिर लाग्यो । गाडीबाट झरेपछि उसले एक जना गाउँलेलाई पनि साथमा लियो ।

दिनभरिको हिँडाइपछि गोधुलीमा ऊ एउटा भञ्झ्याङ अर्थात् नेटोमा पुग्यो । चौतारी थियो, पसिना ओभाउन , सुस्ताउन चाह्यो । त्यति नै बेला दुई जना कुद्दै र पसिना पनि पुछ्दै स्याँस्याँ र फ्याँफ्याँ गर्दै त्यतैतिर आउँदै थिए । पत्रकार अलि डराए जस्तो पनि भयो- बन्दुक बोकेका ती दुई जना देखेर । उसले पुलुक्क हेर्‍यो गाउँलेतिर ।

“सेनाका मान्छे हुन्”- गाउँलेले विश्वस्त पार्‍यो ।

ती दुई बन्दुकधारीले पनि चौतारामा बस्नेहरूलाई पुलुक्क हेरे र फेरि कुदे ।

पत्रकार र गाउँले पनि ओरालो लागे । दस मिनेट तल जति गाउँ थियो । गाउँको मुखमै पुगे । त्यहाँ पनि बन्दुक बोकेको एउटा मान्छे कुद्दै अघिअघि आउँदै थियो र अलिकति पर चार पाँच जना घोडचढीहरू त्यतै आउँदै थिए । उनीहरू तल झर्दै गए, घोडचढीहरूसितको दूरी कम हुँदै गयो । पत्रकारमा केही मात्रामा भय पनि थियो र कौतुहलता पनि । घोडचढी र पत्रकारबीचको दूरी झन् कम भयो ।

बन्दुक बोकेर अघिअघि कुदेको मान्छेले आफ्नो गति बढायो ।

सबैभन्दा अगाडि कालो घोडा थियो । यस्यल्आर् बोकेको सेनाको मान्छे त्यहाँ थियो । त्यसपछि सेतो घोडा थियो, युवा कामरेड त्यसमा थियो । त्यसपछि थियो- रातो घोडा । त्यसमा केही अग्लो, मोटो, भुँडीवाल, खाइलाग्दो, जीउडाल र अनुहार परेको मान्छे चढेको थियो, त्यसको पछाडि खैरो घोडा थियो । त्यसमा एक जना अधबैंसे थियो र घोडाहरूको पछाडि यस्एल्आर बोकेका दुई जना , घोडालाई पछ्याउँदै कुद्दै थिए ।

घोडाहरू एउटा घरको आँगनबाट धुलो उडाउँदै कुदे, मान्छेलाई मिच्तै कुदे । कुखुराका चल्लाहरू यताउति कुदे, केटाकेटी छेउ-किनारा लागे । एक जना बूढीआमै घरको पिँढीमा बसेकी थिइन्, डरले भित्र कुदिन् । जान्न मन लाग्यो र सोधिन् ः

“फेरि बडाहाकिमहरू आउन थाले कि क्या हो गाउँमा ?”

”कस्तो नचिन्नु भा’को हाम्रा नयाँ मन्त्री होइनन्” – नातिनीले उत्तर दिई ।

उनले हावामा हात हल्लाइन्, हात हल्लाइको भाव अनुहारमा झल्कियो ।

त्यसको लगत्तैजसो एक जना गाउँलेले डोकोमा, मोर्चामा घाइते भएर दुवै खुट्टा गुमाएको जनमुक्ति सेनालाई बोकेर ल्याउँदै थियो ।

पत्रकारले पछाडि फर्केर हेर्‍यो । घोडचढीहरू पर पुगिसकेका थिए । बाटोमा धुलो उडेर कुइरिमन्डल भएको थियो ।

घाइतेलाई बोक्ने गाउँलेले भिन्नै अनुहारका साथ घोडचढीहरूलाई हेर्‍यो र लामो सास फेर्‍यो ।

पत्रकारको मुखबाट अनायास लामो उच्छवास निस्कियो ।

हिमालको चुचुरोबाट बाफ निस्किरहेको थियो ।

Bhairab Aryal – Mapain (Hansya Byangya)

भैरव अर्याल – मपाईं (हाँस्य-व्यंग्य)

‘तँ’को आदरार्थी ‘तपाईं’ भएजस्तै ‘म’को आदरार्थी ‘मपाईं’ हुन्छ। त्यसैले सभ्य भाषामा ‘तँ’को ठाउँ तपाईंले ओगटेपछि ‘म’को ठाउँ ‘मपाईं’ले नलिनु किन? ‘म’लाऐ संस्कृत वैयाकरणहरुले उत्तम पुरुषको श्रेणीमा पुज्दै आएका छन् भने अरु भाषामा पनि ‘म’को स्थान प्रथमै छ। त्यसैले हामीले पनि बाह्रखरी पढ्दैदेखि ‘म’लाई राम्रो ‘म’ भनी मान गर्दै आएका छौं। जब सँगैको ‘तँ’ जाबोले पदोन्नति पाई ‘तपाईं’ भयो भने ‘म’लाई पदोन्नति दिई ‘मपाईं’ नगराउनु पच्चीसै आना पक्षपात हो, ‘म’प्रतिको अन्याय हो। यसकारण अरुले ‘तपाईं’ भने पनि नभने पनि हामीले आफूलाई ‘मपाईं’ भन्नै पर्छ, यो युगको माग हो; ‘मपाईं’को मन्तव्य यस्तै छ।

‘मपाईं’ शब्द सुन्दा नयाँजस्तो लाग्।छ। तर यसको भाव बाषाभन्दा जेठो र इतिहासभन्दा बूढो छ। किनभने मुख चलाउनुभन्दा पहिले मान्छेले ‘म’को माया गर्न जान्यो; अरुलाई केही मान्नुभन्दा पहिले आफैंलाई सम्पूर्ण ठान्न थाल्यो। फलत: शक्ति बढ्ता हुनेले आफूलाई लायक वा नायक भनाई आत्मआदर खोजे, मपाईं बने; बठ्याइँ बढ्ता हुनेले धर्मकर्ममा अक्कलझक्कल झिकी आफूलाई ईश्वरको नक्कल भनी ‘म’को महत्ता दर्शाए, मपाईं बने।

एक पटक ब्रह्मा र विष्णुमा तँ ठूलो कि म ठूले भन्नेबारे गम्कागम्की परेछ, फैसलाको लागि दुवै महादेवकहाँ पुगेछन्। देवमाथिका उपरदेव महादेव, उसै त तपाईंको धुरन्धर, झन् त्यो मौका पाएका। हत्त न पत्त आफ्नो ‘ज्योतिर्लिङ्ग’ तेर्स्याउँदै भनेछन्- “लौ, एक जना उँधो जाऊ, अर्को उँभो। जो यसको फेद वा टुप्पो पत्तो लगाउँछो, त्यही ठूलो।” मारेन के? न्यायधीश मानिसकेपछि आज्ञा नमानून् कसरी? ब्रह्मा र विष्णु राणाकालीन लाठसाहेबका चाकरीवाल दौडेझैं स्याँस्याँ गर्दै लागे तल-माथि। तर दुवैले लक्ष भट्टाएनन्। कीर्ते साक्षी बकाएर भए पनि आफ्नो मपाईंत्व जोगाउने ब्रह्माको षडयन्त्र पनि असफल भयो। अनि लँगौटी बाँध्दै महादेवले छाँटे- “देख्यौ, को ठूलो रहेछ? मेरा अगाडि तिमीहरुको मपाईंत्व! दुवै उस्तै हौ, लौ जाओ!”

यसरी ब्रह्मा-विष्णुका पालादेखि चलेको मपाईंलाई कसरी नयाँ मान्नुहुन्छ?

मपाईंत्व प्रदर्शित गर्ने यस्ता कथाहरु नौ मुरी पाइन्छन्। पुराण पढ्नोस्, पण्डित भेट्नोस् कि पादरी भेट्नोस् मपाईंकै गाथा सुनिन्छ। जो बूढो उही बाटो हगुवा भनेझैं जसजसलाई दुनियाँले महापुरुष मान्दै आयो, ती सबैले आफ्नो महापुरुषत्व मपाईंबाटै सुरु गरेका त होइनन्? कुन्नि, मपाईंलाई त शङ्कै लाग्छ।

अर्काको तपाईंत्व स्वीकार नगरेर ‘म’कै महिमा मादल बजाउनु मपाईं बन्नु हो। सभ्यताको जतिति विकास हुँदै आयो, उतिउति मपाईंत्व प्रवृत्ति पनि विष्णुमतीले मूला मौलाएझैं मौलाउँदै आएको छ। त्यसैले प्रत्येक व्यक्ति आफूलाई हात्ती सम्झन्छ, अरुलाई बोका। अब समाज हात्तीहात्तीको हो वा बोकैबोकाको हो कसले छुट्याइदिने?

अर्को शब्दमा मपाईंत्व एक नशा हो, यसले लट्ठयाएपछि कक्टेल पार्टीका श्रीमानहरुले झैं सब मपाईंहरु एकअर्काका बीच ठक्कर खान र चर्किन थाल्दछन्। सम्झनुभएन? राम र रावणको मपाईंत्व बजारिएर लङ्का डढयो, भीम र दुर्योधनको मपाईंत्व चर्केर कुरुक्षेत्र बन्यो। यस्तै मपाईं मपाईंको चर्काचर्कीमा हिरोशिमामा एटम बम पड्क्यो, त जर्मनी खड्गीज्यूकहाँको बनेल बन्यो।

हिरण्यकशिपुदेखि हिटलरसम्म, अलेक्जेन्डरदेखि एडवर्डसम्म, बाबरदेखि बबरसम्म कसले आफूलाई मपपईं भनेन? तर के गर्नु! सबै मपाईं ठोक्किए-बरालिने पोइको काटमुनि गुन्डाका मुन्डा टाउका जुझेझैं। फलस्वरुप नौरङ्गी क्रान्ति भए, संघर्ष भए, युद्ध र महायुद्धहरु भए, आखिर बलियाहरुको मपाईं झन पाक्यो, चतुरहरुको मपाईं झन् चर्क्यो। दब्ने मपाईंको इतिहास माटोमा मिल्यो, जितुवा मपाईंको महिमा चितुवाझैं उफ्र्यो, त्यसैले रामायण लेखियो, रावणायण लेखिएन, ‘चन्द्रमयूख’ देखियो, ‘देवमयूख’ देखिएन।

मपाईंको त यस्तै खस्रा कुरा गर्ने बानी छ। नास्तिक भनून् वा नाकठाडो भनून्, मपाईंलाई पनि आफ्नो महान् मपाईंत्वमा पूरा विश्वास छ। वास्तवमा मपाईं बन्नु आत्म-आदर खोज्ने मानवीय मनस्थितिको मोटो विशेषता हो। आफू जस्तै बामपुड्के भए पनि अरुलाई होच्याइदिन पाए हातले नछोइदिन धर्को लामो पार्ने ‘बीरबल मेथड अफ् डेभलपमेन्ट’ सफल भइरहन्छ। त्यसैले होला खुश्चेभले मरिसकेको स्तालिनकको जरैसम्म जुँघा उखेलेर मपाईं बने। त्यसैले त जुनसुकै गल्लीमा भेटिने जोसुकै मान्छेसित सोध्नोस्- सब चोर, सब लोफर, सब आवारा, सब नामर्द, सद्दे भन्नु उही मात्र, जो तपाईंसँग हाँकिरहेको हुन्छ।

प्रत्येक पसले भन्छ- म अरुजस्तो ठगाहा होइन, प्रत्येक कर्मचारी छाँट्छ- म अरुजस्तो कामचोर र घूसखोर होइन, प्रत्येक युवती नखरा पार्छे- म अरुजस्तो छँडुली होइन, प्रत्येक युवक धक्कु लगाउँछ- म अरुजस्तो नामर्द होइन, प्रत्येक कवि-कलाकार फुल्छ- म अरुजस्तो बकमफुसे होइन। प्रत्येक नेता गुड्डी हाँक्छ- म अरुजस्तो झ्यासझुस लिडर होइन। ओहो! जसका अगाडि उभिए पनि उही मपाईंजनित थुकका छिटा मुखमा पर्नुसिवाय केही छैन। हुँदाहुँदा गल्लीको लुते कुकुरले कुइँकुइँ गरेको सुन्दा पनि म अरुजस्तो भुस्याहा होइन भनी फुइँ छोडेको त होइन? भन्ने शङ्का लाग्छ मपाईंलाई।

शङ्का मात्रै होइन, कुकुरको मपाईं झन मापाको हुन्छ। फोहोर खाने जात भएर के गर्नु, जुनसुकै देवीदेवताको स्थानतिर हेर्नोस्-
वरिपरि झुम्मिइरहेका हुन्छन् उनै। मोटरमा गुड्नेदेखि रकेटमा उड्नेसम्म सौभाग्य पाएको कुकुर जस्तोसुकै लुते, लुखुरे, लिँडे, तिल्के, टाटे, रागेपाटे, झिल्के, झ्याउरे भए पनि आफूलाई बेलाइती नै सम्झन्छ। त्यसैले त मान्छे जहाँ पूजा गर्छन् कुकुर त्यहाँ जिभ्रो लतपताइदिन्छ, मान्छे जहाँ ढोग दिन्छन्, कुकुर त्यहाँ तुर्क्याइदिन्छ। कसले नदेखेको छ र? एक चौटा मासुको निम्ति अथवा एउटी माली कुकुर्नीको निम्ति कुकुरहरुको मपाईं कसरी चर्किन्छ? कसरी उनीहरु दाँत ङिच्याएर एकअर्कासित लुछाचुँडी गर्छन् र कति चाँडै मित्र शत्रु हुन्छन; अनि मपाईंको धुमर्के झन्डा पिँधतिर झुन्ड्याएर एकै दिन भए पनि, एकै छिन भए पनि, कुकुरतिहार मनाउचछन्, माला लगाउँछन्। जब मपाईंत्व चुर्लिंदा माछापुच्छ्रेको चुचुरोमा पुग्छ अनि कार्तिके डाँगाहरु झैं उनीहरु जसको पाए पनि घोडा चढ्न खोज्छन्, जसलाई पाए पनि टोक्न ताल्छन्।

अनि सबैतिरबाट घुस्सा खान्छन्, कुइँकुइँ गर्दै फेरि बिरालासित मित्रता बाँध्न थाल्छन्। त्यसैले त कहिलेकाहीं राजनीतिमा कुकुर-बिरालाको पनि संयुक्त मोर्चा भएको देख्न पाइन्छ।

मपाईं- न धार्मिक दृष्टिकोणले पाप हो, न कानुनी दृष्टिले अपराध। मागेर खानेदेखि मात्तिएर खानेसम्म सबैलाई आफ्नो महिमा गाउने मौलिक अधिकार छ। त्यसैले त अचेल जसले आङ्देखि टाङ्सम्म रङ्गीचङ्गी प्वाँख जडेर आफ्नो महत्ता दर्शाउन सक्छ त्यो महान् हुन्छ। कामले नसके कुराले, दिमागले नभ्याए सुराले, जसरी भए पनि आफ्नो महत्ता बढाउनुपर्छ, अनि स्वास्नीले नुन किन्न पठाउँदा “नुनभन्दा चुन सेतो रे’छ बूढी” भन्दै चुनको पोको गोजीमा हालेर आउने भलादमीले पनि चतुर चन्द्रको उपाधि पाउन सक्छ। युग मपाईंको हो। त्यसैले युगअनुसार आवाज हुनुपर्छ, आफ्नो सह्रनी आफैंले गर्नुपर्छ- अरु कसले गरिदिन्छ?

हाम्रा साहित्यिकहरुले पनि यो कुरा छर्लङ्ग बुझेका छन्। त्यसैले कोही आफूलाई शेलीको सालो ठान्छन् त कोही मिल्टनको मामा। कुनै पनि सभासम्मेलन वा समारोहमा जानोस- कर्केछड्के हावभावका साथ मञ्चमा उभिनेचाहिँ कवि वा वक्ता सुनाइरहेको हुन्छ- मपाईं-महिमा। सुन्नेहरुचाहिं खासखास खुसखुस गर्दै सुनाउनेलाई तीन कटडी पनि नगनी आफआफ्ना महत्वको महिमा गाइरहेको हुन्छन्। यसै क्रममा सम्मेलन सिद्धिन्छ, अरुले लेखेको पनि पढिदेऊँ, अरुले बोलेको पनि सुनिदिऊँ, अरु पनि तपाईं हुन् भन्ने प्रवृत्ति कसैमा छैन। किनभने यो ‘नामकरण’को बेला हो, कामकरणको होइन।

मपाईं धेरै थरीका हुन्छन्। कसैलाई उपाधि-मपाईंले छोएको भोलिपल्टैदेखि उनीहरु शङ्का गर्न थाल्छन्- के दुनियाँमा मजत्तिको पढैया र बढैया अर्को कोही होला त? कसैलाई पगरी-मपाईं लागेको हुन्छ, ओहदामा पुग्नेबित्तिकै उनीहरुका आँखाले सबैलाई हल्कारा देख्छ। त्यस्तै, कोही जहानियाँ-मपाईं हुन्छन् त कोही घरानियाँ-मपाईं। कसैलाई मोहनी-मपाईंले सताएको हुन्छ। बाटाघाटामा, अड्डाअदालतमा, कार्यालयमा व विद्यालय, महाविद्यालयमा जति पनि युवती देखिन्छन् सबैका आँका उनीहरु आफैंपट्टि फर्केको देख्छन् र साथीहरुसँग फुइँ छाड्छन्- मलाई देख्नासाथ सबै युवती मोहित हुन्छन् किन होला? तर युवतीले उसको गालाको चाउरी हेरेका हुन् वा गलाको गाँड हेरेका हुन् उसलाई सुइँकै हुँदैन। यस्तै कोही चुइयाँ-मपाईं हुन्छन् जो पेट मार्नु नै आफ्नो पुरुषार्थ सम्झन्छन्, कोही फुइयाँ-मपाईं हुन्छन्, घर बन्दकी राखी पार्टी जमाउँछन्। यस्तै कोही हुन्छन टपर्टुइयाँ-मपाईं, उनीहरुलाई एकै थोकमा मात्रै मपाईंत्व प्रदर्शित गरेर हुँदैन। चढ्नेमा रिक्सादेखि रकेटसम्म, पढ्नेमा पिनासको कथादेखि प्याराडाइज लस्टसम्म, चिन।नेमा चोरदेखि चर्चिलसम्म, किन्नेमा रिबनदेखि रेडियोसम्म इत्यादि सबैतिर उत्तिकै महत्ता प्रदर्शन गर्नु टपर्टुइयाँ-मपाईंको मूलभूत विशेषता हो।

मपाईं त छँदै छन्, अझ त्यस्ताको मपाईं रमाइलो हुन्छ, जसलाई कसैले झुक्किएर पनि तपाईं भनिदिंदैन। बिचराहरु आफ्नो महत्ता देखाउन टोपीको चुच्चोदेखि जुत्ताको टुप्पोसम्म झिलिक्क पार्दै दिनदिनभर पूल सडक चक्कर मार्छन्। सिउन लागेको सूचीकार देखे पनि, पिउन लागेको जँड्याहा देकेप पनि ‘हलो’ भन्दै हात मिलाउँछन्। एक-दुईवटा फिल्मी गीत गुनगुनाएर उसको ध्यान तान्न खोज्छन्। जब कसैले पनि वास्ता गरिदिँदैन, घरमा गएर स्वास्नीलाई हकार्छन्- “बुझिस्, मलाई दुनियाँले कत्रो सन्मान गर्छ, तर तैं जैरी मात्र मेरो महत्ता बुझ्दिनस् बाबै!” यस्ता पुङ न पुच्छरका मपाईंहरु जत्ति धेरै भए मपाईंलाई चाहिं उत्ति रमाइलो लाग्छ। किनभने भेट हुनासाथ “ओहो तपाईंजस्तो” भनिइपछि कमसेकम भोजन वा सिनेमाको निम्तो पाइहालिन्छ। कोही यस्ता अभागी पनि हुन्छन् ख्वाउँदा-प्याउँदा पनि प्रशंसा पाउँदैनन्। त्यस्ताको मपाईं यस्तरी बटारिन्छन् कि अर्थ न बर्थ धोक्रो फुलाएर तीन धोक्रो रिस मनमा कोची मनमनै आफ्नो प्रशंसा गर्न थाल्छन्।

सबै तँजस्तै छुसी हुन् त!- भन्नुहोला तपाईंहरु, त अचेल तपाईं निम्ठो भए मपाईं झन् झुसी! नपत्याए तपाईं नै भन्नोस्, यो सिङ्गो लेख पनि एउटा मपाईंत्व-प्रदर्शन नै न हो?

सिंहनाद

Dr. Rabindra Sameer – Buba Ra Bubaharu (Nepali Laghu Katha)

डा. रवीन्द्र समीर – बुबा र बुबाहरु (लघु कथा)

‘बाबु ! उँहा तिमो बाबा होइसिन्छ ।’ उसले आर्श्चर्य मान्दै गोरो तथा लजालु युवकको खुट्टामा ढोगिदियो ।
* * *
‘बच्चु ! तिमो पिता आउनुभयो ।’ रातिको पिल्पिले बत्तीमा गहुँगोरो तथा प्रौढ देखिने व्यक्तिको खस्रो काखमा ऊ निधार खुम्च्याउँदै बस्यो ।
* * *
‘फुच्चे ! तिमो बालाई चियो लगिदेऊ ।’ उसले पोल्दापोल्दै मसानघाटबाट उछिट्टिएको जस्तो कालो भुस्तिघ्रेलाई डराइ-डराइ चिया पुर्याइदियो ।
* * *
‘सानु ! डयाडीको कोठामा बत्ती पुर्याइदेउ !’ यसपटक पनि ऊ आज्ञाकारी बन्दै कपाल पालेको तथा कानमा मुन्द्रा लगाएको झयापुल्लेको मुहारमा बुबाको प्रतिबिम्ब खोज्न विवश भयो ।
* * *
‘छोरा ! हेर त तिमो बुबा तीन वर्षछि लाहुरबाट आउनु भो, खुट्टामा ढोगिदेउ ल ।’ उसले यसपटक पनि अनास्थापूर्वर्क बुबा खुट्टामा टाउको राख्यो ।
* * *
एक साँझ बुबा र आमाको बीचमा सुतेर तोतेबोलीमा कुरा गरिरहेको बेला छोराले आफ्नो आमासँग साध्यो – ‘मम्मी – हाम्रो लाहुरेबुबा सधैँ यहाँ किन बसेको -‘ उसको आमाले उत्तर दिइन्- ‘बाबु ! यो उँहाकै घर हो, उहाँ तिमो बुबा……. ।’ अनि हाम्रो बुबा नभएको बेलामा हामीसँग सुत्न आउने बा, पिता, बाबा डयाडीहरु …….. आजभोलि किन नआएको -‘

Kumar Nagarkoti – Akhyan

कुमार नगरकोटी – आख्यान
(मधुपर्क साउन, २०६७)

भुस्याहा आत्माहरूको कँही/कतै/कुनै चहलपहल थिएन । शिशिरको बफिर्लो प्रतिपदा-रात हृयाङ्गरमा झुण्डिएको पुरानो ओभरकोटझैँ शान्त मुद्रामा थियो ।

११ : ४५ बजेको थियो शयन-कक्षको भित्ते-घडीमा । अनायास तपाईंको भावातीत-निद्रा भङ्ग/भङ्ग/भङ्ग भइदियो । लगभग दुई वटा अश्वैत घोडा अट्ने किङ्साइज्ड पलङमा तपाईंले आफूलाई नितान्त एक्लो फेला पार्नुभयो ।

लिट्ररी स्पिकिङ ः

-यु वर हाफ-डेड्/इन योर ब्लडी बेड् ।

कुन्नि के कस्ता भविता/वस्तुता सोचेर तपाईं जर्‍याकजुरुक उठ्नु भएको थियो । सोफामा मस्तसित आराम गरिरहेकी एक टुक्रा जिप्सी-रातलाई महसुस गर्नुभयो ।

घना जङ्गलबीच अवस्थित तपाईंको एकान्तिक कटेज वास्तवमा विशाल सामुदि्रक मौनतामा डुबेको थियो । उदाङ्गो कोठामा तपाईं ‘टपलेस’ ओहोरदोहोर गर्नु भयो । उफ ऽऽऽ ‘टपलेस’ अर्थात् एक आदिम नग्नता……

डे्रसिङ-टेवलको त्रिकोणात्मक ऐना अगाडि उभिँदै आफ्नो देहलाई कालो ‘नाइट-गाउन’ले गर्लम्म ढाक्नु भयो । छोपिदिनु भयो आफूलाई तपाईंले कालो आवरणभित्र । असलमा तपाइर्ं एक कुशल चित्रकार हुनुहुन्थ्यो । अस्तित्वको चित्रकारिता तपाईंले बडो भव्यरूपले गर्नुभएको थियो । विभिन्न एक्रेलिक रङ्गहरू मार्फत् तपाईंले जन्म एवं मृत्युको डिजाइन गर्नुभएकै हो ।

स्टुडियो तपाईंको प्राइभेट आत्माझैं सुनसान थियो । केही चारकोल चित्रहरू अधुरै छाडिएका थिए । यही जीवनकालमा तपाईंले एउटा ‘मास्टरपिस’ कृति कोर्नु थियो तर यस कामका निम्ति आफू अझै किन तयार भइँन भनी केही क्षण दुःखी हुनुभयो ।

मलाई जानकारी भएअनुसार केही समययता तपाइर्ं आफ्नो ‘सेल्फ पोर्टे्रट’ बनाउने योजनामा हुनुहुन्थ्यो । त्यसका निम्ति तपाईंले आफ्नो अनुहारको गम्भीर अध्ययन/अवलोकन गर्नुभएको थियो । ऐनासामु तपाइर्ं घण्टौं आफ्नो रङ खुइलिइँदै गएको अनुहारलाई हेर्नुहुन्थ्यो । बाल्यकालदेखि चिन्दै आएको आफ्नो प्राइभेट अनुहार समय सन्दर्भमा कसरी परिवर्तन हुँदै जाँदो रहेछ भनी एक्लै मुस्कुराउनुहुन्थ्यो ।

ड्रेसिङ-टेबलको एउटा कुनामा एउटा अनाथ सिग्रेट लम्पसार ढलेको थियो । हेर्नुभयो त्यसलाई । धुमपानको सौखिन नभए पनि कहिलेकाही तपाईंलाई सिग्रेट सल्काउनुमा आनन्द आउँथ्यो । धूवाँले बन्ने अमूर्त चित्रहरू तपाईंको अनुहार वरपर/क्यानभास वरपर कुनै काल्पनिक चराझैँ घुमी हिँड्दा/उडी हिँड्दा तपाईंको चित्रात्मक चित्तमा एक प्रकारको कलात्मक भावबोधको जन्म हुन्थ्यो ।

पछिल्लो पटक तपाइर्ंको कटेजमा जाँदा त्यो सिग्रेटलाई मैले त्यहाँ त्यो डे्रसिङ-टेबलमा छोडेर आएको थिएँ ।

सिग्रेटलाई दुई औँलाबीच च्याप्नु भयो । माथि ओँठमा च्याप्नु भयो । धूवाँको निकोटिन-वास्ना धूवाँ अनि अमूर्त रेखाचित्रको मोहले तपाईंलाई खिच्यो । ओँठबीच झुण्डिएर मर्छु भन्ने सिग्रेटलाई अब दागबत्ती केले दिने ! केले सल्काउने ! सलाई कहाँ छ ? लाइटर कहाँ छ ? अग्नि कहाँ छ ?

यो मूर्दालाई सल्काउने अग्नि कहाँ छ ? -गाली गर्दै पि|mज खोल्नु भयो । त्यहाँ त बरफ थियो )

घरभरि सलाई या लाइटर नभेटिँदा तपाईंलाई अफसोस लाग्यो । घरमा अग्नि नहुनु एउटा दुःखद सूचना थियो । आगो घर बाहिर पो थियो कि !

बाहिर बगैंचामा देखा पर्नुभयो । घाँसमा फैलिएका शीतका थोपाहरू क्रमशः तुषारो हुने तरखरमा थिए । गुलाफ-झाडीमा केही झुसिलकीरा निदाएका थिए र सपनामा सम्भवतः ती सबै पुतली बन्दै थिए ।

तबेलामा दुई अश्वैत घोडाहरू शान्त थिए । आफ्नो मालिक आयो भनी ती जन्तुले तपाईंलाई करुणापूर्ण हेरे । तपाईले भन्नुभयो ः

-ओइ ! तिमीहरूसित सलाई छ ?

घोडा मौन रहे-

बगैँचाको गेटमा ठिङ्ग उभिनु भयो । सिग्रेट तपाईंको ओँठमा झुण्डिएकै थियो । बाटोमा कुनै प्रमिथिएस भेटिएला ! आ ऽऽऽ उसैसित सलाई मागी यसलाई सल्काउन पर्ला ! यस्तै केही सोच्नु भयो शायद ।

निर्जन रात । सुनसान गोरेटो । कोही त अवश्य भेटिएला ! चन्द्रमाको मद्यमि प्रकाशले तपाईंलाई बाटो देखाउन राजी भए । जङ्गली-पथ वरपर उभिएका अज्ञात वृक्षका हाँगाहरूमा यो रातले अझैँ झुण्डिएर आत्महत्या गरिसकेको थिएन ।

अघि बढ्नुभयो चुपचाप/निःशब्द ।

कोही आउँदा भएनन् । कोही किन भेट्न आउँदैनन् तपाईंलाई ! आफ्ना हितैषी/शुभचिन्तक/आफन्तजन/मित्रजन कोही नभएकोमा तपाईंलाई किन कहिल्यै अफसोस लागेन ?

कुनै ‘सोम्नाबुलिस्ट’ झैं तपाईं

हिँडिरहनुभएको थियो ओंठमा सिग्रेट च्यापी । करिब १३ मिनेट हिँडेपछि तपाईँ त्यहाँ आइपुग्नुभयो -जहाँ कोही तपाईंलाई प्रतीक्षा गरिरहेकी थिई ।

वास्तवमा त्यो स्त्री को थिई ? मैले कहिल्यै बुझ्न/चिन्न सकिँन । यो निर्जन जङ्गलमा ऊ युगौँदेखि सलाई बेचेर बसेकी थिई । ऊ कहाँबाट आएकी थिई ? कसरी त्यहाँ आइपुगेकी थिई ? मलाई कहिल्यै थाहा भएन ।

बाटो छेवैमा त्यो सलाई-घर अवस्थित थियो । सलाइ-घर किन भनिएको हो भने त्यो काठैकाठले बनेको पसल सलाइको बट्टाकारमा थियो । त्यहाँ यावत आकार-शैलीका सलाइका बट्टाहरू कलात्मक रूप-शैलीमा सजाएर राखिएका हुन्थे । त्यहाँ सलाइबाहेक अरू केही पाइन्थ्यो भनी मैले कहिल्यै कल्पना गर्न सकिँन ।

सलाइ बेच्ने त्यो स्त्री स्वयम् चाहिँ सलाइको काँटीझैं थिई ।

यो घुम्ती-पसलमा आएर तपाईंका पाइलाहरू ‘पि|mज’ भए । पसलमा एउटा सलाइ शैलीको कागजको लालटिन झुण्डिएको थियो । काठको मेचमा बसेकी स्त्रीले तपाईंलाई आश्चर्य मिश्रति नजरले हेरी । भुइँमा सलाइका निर्वस्त्र काँटीहरू यत्रतत्र छरिएका थिए ।

तपाईंलाई प्रमिथियस त भेटिएन/भेटिएन बरु ऽऽऽ प्रमिथिएसकी अवैध प्रेयसी भेटिएझैं लाग्यो शायद ! तपाईंलाई अलमलिएर उभिएको देखेर स्त्रीले भनी ः

-अग्निको खोजमा निस्कनुभा झैं छ । कि कसो ?

हाँस्दै तपाईंले आफू सलाइको खोजमा निस्केको सूचना उसलाई दिनुभयो । हाँसी ऊ पनि । तपाईंको ओँठमा झुण्डिएको सिग्रेट हेर्दै उसले भनी ः

-चिन्ता नलिनुस् क्या ! आउनुस् ऽऽऽ म अब तपाईंलाई विस्तारै ऽऽऽ विस्तारै सल्काइदिन्छु ।

तर तपाई चिताझैं सल्किएर खरानी बन्ने मुडमा अवश्य हुनुहुन्थेन । यद्यपि भन्नुभयो ः

-म त केवल यो सिग्रेट सल्काउन आफ्नो घरबाट हिँडेको । यस्तो रहस्यमय रातमा ? -उसले भनी) यो रातमा त्यस्तो के रहस्य छ र ? वास्तवमा केही रहस्य नहुनु पनि एक रहस्य हो । तपाईंको ओँठमा झुण्डिएको सिग्रेट तपाईंको आफ्नो होइन । कसले दियो तपाइर्ंलाई त्यो चुरुट ? -उसले सोधी) कुमार नगरकोटीले मेरो ड्रेसिङ-टेबलमा बिर्सेर गएको रै’छ । बिर्सेको होइन । उसले त्यसलाई त्यहाँ जानी जानी छाडेर गएको थियो । किन ?

किनभने ऊ चाहन्थ्यो यसरी मध्यरातमा तपाईं र मेरो भेट होस् । यो त बडो रहस्यमय कुरा भैगयो । त्यही त भन्या ! भैगो ऽऽऽ छाड्नुस् यी कुरा । बरु बताउनुस् कुमार नगरकोटीलाई पछिल्लो पटक कहाँ/कहिले भेट्नु भा’थ्यो तपाइर्ंले ? गत साता ऊ मेरो कटेजमा आ’थ्यो मेरो ‘सेल्फ-पोर्टे्रट’ अवलोकन गर्न । भन्थ्यो ः ”ग्लोबल वार्मिङ विषयमा एउटा कथा लेख्ने मुडमा छु । तिमीले मलाई सहयोग गर्नु पर्ला झैं छ ।”

मेरोबारे जुन सूचना तपाईंले स्त्रीलाई दिनुभयो, त्यो सही नै थियो । ग्लोबल वार्मिङ विषयमा एउटा आख्यान लेख्ने मेरो मुड यद्यपि छँदैछ । त्यसलाई अहिले थाती राखौं । यो त तपाइर्ंको आफ्नै कथा हो । तपाईंको कथा मैले नलेखे अरु कसले लेखिदेला ?

तपाईं अघिकै ठाउँमा उभिइरहनुभा’थ्यो । स्त्री आफ्नो कुर्सीबाट बडो जतनका साथ/ तनमयका साथ उठी । तख्ताबाट एउटा आकर्षक सलाइको बट्टा निकाली र तपाईंसमक्ष ठिङ्ग उभिन आइपुगी ।

स्त्रीका सामु आज्ञाकारी बालकझैं तपाइर्ं यन्त्रवत् हुनुभयो । स्त्रीले बट्टाबाट एउटा सलाइको काँटी निकाली । तपाईंका काँतर आँखामा आफ्ना आँखा जुझाउँदै उसले भनी ः

-खै, त्यो ओंठ यता ल्याउनुस् । म सिग्रेट सल्काइदिन्छु…

त्यसपछि तपाईंले आफ्नो नाइट-गाउन फुकाल्नु भयो । पुनः ‘टपलेस’ अवस्थामा अर्थात् आदिम नग्नतामा विवर्ण हुनुभयो । के सोचेर ल्याउनुभो ‘कुन्नि ! स्त्रीका वस्त्राभूषण पनि एकएक गर्दै खोली दिनुभो’ । स्त्रीले नाईनास्ती केही पनि गरिन । आदम र इभ झैं देखिनुभो तपाईंहरू…

आफ्नो ओँठ यसो झुकाउँदै स्त्रीलाई दिनुभयो तपाईंले । स्त्रीले बडो रहस्यमय शैलीले सलाइ कोरीदिई ।

झ्यार्रऽऽऽ

आगोको झिल्कामा तपाईंको सिग्रेट सल्कियो धूवाँको लामो कस निल्नुभो ।

दुई औँलाबीच जलिरहेको सलाइको काँटीको आगोले स्त्रीका क्रमशः क्लासिक बूढी औंली अनि चोर औंली अनि माझी औंली अनि अनामिका औंली अनि कान्छी औंली जलाउँदै गयो । आगो फैलिँदै, सर्दै गयो, स्त्रीका दायाँ हातका, पाखुराका कोमल त्वचालाई डढेलो लगाउँदै अनुहार/केश/ स्तन/नितम्ब/योनी इत्यादि हुँदै, छुँदै आगो दनदनी बल्दै, जल्दै गयो नग्न देहभरि….

ठिङ्ग उभिई मौन/ सिग्रेट तपाइर्ंले पिउँदै जानुभयो । धूवाँ तपाईंको श्वास नली हुँदै फोक्सोसम्म पुग्यो । त्यो फोक्सो एक डल्लो बरफ बन्यो । एक कङ्क्रिट बफिर्लो फोक्सो !

धूवाँ तपाइर्ंको देहभित्र फैलियो करोडौँ/अबौर्ँ कोषहरूमा । रक्त बाहिनीमार्फत धूवाँ सम्पूर्ण शरीरभरि सञ्चारित हुँदै गयो । तपाईंका मुटु/कलेजो/मिर्गाैला क्रमशः बरफको ढिक्कामा परिणत भए ।

वस्तुतः तपाईं ठोस बरफमा रूपान्तरित हुनुभयो । मानवाकृत एक आइस-क्युब् । वास्तवमा, डे्रसिङ-टेबलको एक कुनामा तपाईंले फेला पार्नुभएको सिग्रेट बडो अजिव थियो ।

तपाइर्ंको कथा यस्तै अजिवोगरिब थियो । अद्भूत थियो । स्त्री क्रमशः दनदनी/हुर्रहुर्र जलिरहेकी थिई तर त्यो रात तपाईं बरफमा मात्रै सीमित हुने कुरा कदापि थिएन । स्त्री-अग्निको मायावी रापमा/तापमा तपाईं पग्लिनु पर्ने नै थियो । अनि क्रमशः तपाइर्ं मोन्टाज शैलीमा/कोलाज शैलीमा पग्लिन थाल्नु भयो ।

सुरुमा तपाईं नाकबाट पग्लिनु भयो । कान/आँखा/ओंठ विस्तारै बिलाए । अनि बिलाए घाँटी एवं चौडा छाती । एवं रितले चाक/ लिङ्ग/तिघ्रा/पिडौला अनि कुर्कुच्चासमेत पग्लिएपछि तपाईं जलको स-सानु कुण्डमा ‘ट्रान्सक्रियट’ हुनुभयो ।

यस बेलासम्ममा त स्त्री खरानीको थुप्रो बनिसकेकी थिई । कागजको लालटिनले ˆयाँकेको मधिम प्रकाशमा जलकुण्ड र खरानीको थुप्रो देख्न सकिन्थ्यो । अघि केही समयसम्म त्यहाँ पुरुष -आदम) र स्त्री -इभ) थिए भन्ने तथ्य कुनै अप्रकाशित किम्बदन्तीझैं अमूर्त भैसकेको थियो ।

त्यो रात वास्तवमै रहस्यमय थियो ।

-…….खरानीको कुनै अवशेष त्यहाँ छैन । पश्चिमी वायुले त्यसलाई उडाएर लगेको पनि आज त युगौं भैसक्यो । बरफ पग्लिएर बनेको त्यो सानु जलकुण्ड चाहिँ अहिले पनि त्यहाँ छ …..)

त्यो कु्ण्डमा म कहिलेकाहीँ आफ्नो अनुहारको प्रतिविम्ब हेर्न जाने गर्छु

Ghanshyam Khadka – Namaste Namastelal

घनश्याम खड्का – नमस्ते नमस्तेलाल
(Source: कान्तिपुर कोशेली / २०६६ कार्तिक १४)

उनको नाम सुन्दै मान्छे अचम्म मान्छन् । पहिलो पटक भेट्दा कोही पनि नझुक्कियून् र अचम्म पनि नमानून् भन्ने सजकताका साथ उनी आफ्नो नाम प्रस्ट र पूरै भनिदिन्छन्, ‘नमस्तेलालभूमि श्रेष्ठ’ ।

‘नमस्ते’ बाटोमा जब यो सुन्छन्, एकफेर उनको मुन्टो परक्क घुम्छ, पाइला रोकिन्छ र आँखा मोडिन्छ । तर बोलाउनेले उनलाई देखेकै हुँदैन र ऊ कसैसँग अभिवादन गररिहेको रहेछ भन्ने पत्तो पाउँछन्, नमस्तेलाल टाउको छाम्छन्, ‘हत्तेरी, फेर िझुक्किएँ ।’

एकपटक होइन, दुईपटक होइन, एक वर्षदेखि होइन, दुई वर्षदेखि होइन, बुझ्ने भएदेखि नामसँगको यो रमाइलो/नरमाइलो बेहोररिहेका छन् नमस्तेलाल ।

‘कस्तो नाम हो यो ?’ कोही सोधिदिन्छ ।

‘कसले राखेको ?’ कोही भनिदिन्छ ।

‘किन राखेको ?’ कोही जान्न खोज्छ ।

‘कतिलाई भन्नु ?’ नमस्तेलाल फिस्स हाँस्छन्, ‘के भन्नु ?’ यसै साता चिसोचिसो एक बिहान उनी आफ्नै नाम र कामबारे गफिन थालेका थिए । ‘यो नाम कसले राख्यो मलाई पनि थाहा छैन,’ भने, ‘किन राख्यो त्यो पनि थाहा छैन ।’

बाआमालाई सोध्दा पनि चित्तबुझ्दो जवाफ उनले पाएनछन् । सानोमा चकचके भएकाले ‘बरु नमस्ते गर्छु, नचल न बाबु’ भन्दाभन्दै नामै नमस्ते पो भएको हो कि भन्ने अनुमान पनि उनी गर्छन् ।

‘त्यत्तिकै राखिदिएको’ यो धर्ती छाड्नुअघि एकदिन उनकी आमाले भनेकी थिइन् रे, ‘नाम जे राखे पनि त भइहाल्छ नि ।’

सानो काँटीका नमस्तेलालको एउटा सपना छ, यो देशलाई पूरै सफा पार्ने ।

‘साबुन-पानीले हात धुनुहोस्,’ उनी सधैँ सल्लाह दिई नै रहेका हुन्छन्, ‘शौचालय बनाउनुहोस्, सफा पानी खानुहोस् ।’

यो देशमा धेरै रोगको एउटै कारण ठानेका छन् उनले, साबुन-पानीले हात नधुनु ।

तर यति सानो कुरो पनि साह्रै कम मान्छेले पालना गरेको देख्दा उनको आँखीभौं जहिल्यै आश्चर्यमा खुम्चिँदोरहेछ । उनको अनुभवले के भन्छ भने जति सम्झाए पनि धेरै मान्छेहरू सरसफाइ गर्दैनन्, खानुअघि साबुन-पानीले हात धुँदैनन् । गाउँका अपठितले त यसको महत्त्व बुझेनन् रे लौ । ‘सहरका पढेलेखेका मान्छे पनि स्वास्थ्यको ख्यालै गर्दैनन्,’ युनिसेफ नेपालका सरसफाइ विशेषज्ञ नमस्तेलाल हल्का झोँक्किए पनि, ‘बानी बदल्न असाध्यै गाह्रो बा !’

साँच्चै हाम्रो देशमा मात्रै होला कि संसारैभरका मानिस हात नधोलान् ? मैले यो सोध्नै आँटेको थिएँ, नमस्तेलालले युनिसेफले पाँच वर्षअघि गरेको सर्वेक्षणको निष्कर्ष सम्झाए । तीन प्रतिशत मानिसले मात्रै शौचालय गरेपछि राम्ररी हात धुने मुलुक पनि यो ग्रहमा रहेछ । विकसित देशमा पनि ४५ प्रतिशत मान्छेले मात्रै हात धुँदारहेछन् । ‘नेपालमा चाहिँ,’ उनले भने, ‘१७ प्रतिशतले मात्रै धुन्छन् ।’ ओहो ! माने ८३ प्रतिशत मान्छे हातै नधोई खानेकुरा खान्छन् ?

‘हजुर,’ नमस्तेलालले टाउको हल्लाए ।

‘उसो भए तपाईँ कति प्रतिशतमा पर्नुभो ?’ उनै नमस्तेलालद्वारा विश्व हात धुने दिवसका दिन यसबारे भलाकुसारी गर्न बोलाइएका जनादेश साप्ताहिकका सम्पादक मनऋषि धिताललाई मैले सोधेको थिएँ ।

‘जंगलमा हुँदा कताको साबुन, कताको पानी !’ यी माओवादी कलमकर्मीले सजिलै भनिदिए, ‘तर अहिले त १७ मै पर्छु !’

साबुनले हात धोए, सफा पानी पिए र शौचालय सबैले प्रयोग गरे पृथ्वीमा हैजा, टाइफाइड, आउँ अरू धेरै महामारी नलाग्ने अनि अर्बाैं रुपैयाँ यसको उपचारमा खर्च हुनबाट जोगाउन सकिने युनिसेफको यो निष्कर्षअघि तीसभन्दा बढी अध्ययन र अनुसन्धान भइसकेको रहेछ ।

गएको वर्षदेखि संसारैभर विश्व हात धुने दिवस मनाउन पनि युनिसेफ अघि सर्यो, जसलाई स्वागत गर्दै पृथ्वीमा ८० देशले अनेक रमाइला योजना ल्याएर यसपाला पनि मनाए । विश्वभर भएका कार्यक्रममध्ये नेपालले छुट्टै योजना चलायो, विद्यालय सरसफाइ अभियान, जो अरू देशका तुलनामा निकै उत्कृष्ट ठानियो । यसको पूरै योजना बनाउने काम गरेका रहेछन् यिनै नमस्तेलालले ।

‘ठूलालाई भन्दा सानालाई सिकाउन निकै सजिलो,’ छोटो समयमा २३ जिल्लाका ३ सयभन्दा बढी विद्यालय र लगभग यति नै गाउँमा पूर्ण सरसफाइ लागू भएको तथ्यांक तेस्र्याउँदै नमस्तेलाल मुस्कुराए, ‘पाकिस्तान, भारत अरू धेरै देशका मान्छे हाम्रो नमुना सरसफाइ हेर्न आउँछन् ।’

तनहुँको बन्दिपुरमा उनी जन्मे, हुर्के, पढे र बढे । उनका बा कपडाका व्यापारी थिए । लखनउ, कानपुरबाट कपडा ल्याउँथे, यता बेच्थे ।

‘तर उहाँलाई पार्टनरले धोका दियो,’ आफूलाई धेरै वर्षअघि छाडेर गइसकेका बालाई उनले सम्झिए, ‘उहाँले धेरै घाटा पनि खानुभो अनि खेती-किसानी गर्न थाल्नुभो ।’

उनका बाबुको धेरै छोराछोरी र थोरै आम्दानीबीच तालमेल नमिल्दा नमस्तेलालले अनेक सास्ती खेप्दै हुर्किनुपर्यो । धेरै ठाउँमा ‘काम गर्दै र पढ्दै’ गर्नुपर्यो ।

नमस्तेलाल पढ्नमा चखिला थिए । भूगोलमा उधुमै चाख दिन्थे ।

‘पूरै किताब मलाई कण्ठै हुन्थ्यो,’ उनले बाल्यकालीन सम्झनाको क्षितिज नियाले, ‘भूगोलवेत्ता बनुँला भन्ने थियो ।’

प्रवेशिकापछि भूगोल पढ्न काठमाडौं जानुपथ्र्याे । त्यसका लागि पैसा भएन । उनी भरतपुर पुगे र राजनीतिशास्त्र पढे । त्यतिखेर नेपालमा

समाजशास्त्र पढाइ सुरु हुनै आँटेको थियो र सरकारले केही विद्यार्थीलाई बनारसमा छात्रवृत्तिका लागि पठाउने भयो । सर्त एउटै थियो, जुनै विषय पढेको भए पनि ५० प्रतिशत अंक ल्याएको हुनुपर्ने । यहाँ पनि उनको एकै प्रतिशत पुगेन ।

बनारस जान नपाएको तोडले नमस्तेलाल आगरा विश्वविद्यालय पुगे र समाजशास्त्र नै पढे । यसरी उनी नेपालको पहिलो पुस्ताको ‘समाजशास्त्री’ मा अनुवाद भए, जुन ज्ञान अब व्यवहारमै देखाउन लागि परे । हुनलाई सामाजिक सेवामा उनी सानैमा लागिपरेका थिए ।

बन्दिपुरमा एउटा पुरानो पुस्तकालय थियो, जो मान्छेको उति माया नपाउँदा बन्द थियो ।

‘मैले धेरै लागिपरेर त्यो चलाएँ,’ १६ वर्षे जोश उनी अहिले पनि भुल्दैनन्, ‘सबलाई घरघरै पुगेर बोलाएँ, छलफल गरेँ र समिति गठन गरेँ ।’

त्यो पुस्तकालय अहिले पनि चलिरहेको र आफू त्यसको अझै पनि संयोजक भएकामा उनी खुसी नै छन् ।

बन्दिपुरको पारपिट्ट िभन्सार भन्ने गाउँ छ । त्यहीँ शारदा शिक्षा सदन पनि छ । नमस्तेलाल त्यहाँ हेडमास्टर भए, जो भर्खर १८ लागेका थिए र त्यसै साल स्नातक पनि सिध्याएका थिए ।

त्यहाँ उनले बन्दिपुरदेखिको ढुंगा आफैँले पनि बोकेर, विद्यार्थी र तिनका अभिभावकलाई पनि बोकाएर विद्यालय पुर्याए । भवन बनाए । पढाइमा धेरै सुधार पनि ल्याए । मास्टरहरूलाई तलबको केही पैसा कटाएर विद्यार्थीलाई छात्रवृत्ति दिन पनि उक्साए । २ सय ९२ रुपैयाँ पचास पैसा उनको तलब थियो । ‘त्यसमध्ये २० प्रतिशत मैले समाजसेवामा छुटयाएँ,’ उनले भने, ‘यो नियम आज पनि मैले बदलेको छैन ।’

नमस्तेलालको हेडमास्टरीलाई गाउँलेले मन पराए । काठमाडौं पढ्न गएका आफ्ना छोराछोरीलाई नत्र किन गाउँमै झिकाएर पढ्न हालिदिन्थे ? होमराज लोहनी तिनैमध्येका थिए, जो काठमाडौंबाट आफ्नो गाउँ भन्सारमा पढ्न आए ।

नमस्तेलालका राम्रा विद्यार्थीमध्येका उनी पछि त्यही विद्यालयको प्रधानाध्यापक भए, जो एक दशकअघि माओवादीद्वारा मारएि र जसको नाम अहिले विद्यालयले पाएको छ- ‘सहिद होमराज लोहनी उच्च मावि’ ।

नमस्तेलालचाहिँ विद्यालय छाडेर काठमाडौं आए । युनाइटेड मिसन टु नेपाल र नेपाल प्रहरीको निरीक्षक पदमा उनको नाम एकैपटक निक्लियो । जागिर कता खाने ?

‘धेरैबेर घोरएिँ,’ उनले भने, ‘किन-किन प्रहरीतिर जान मन लागेन ।’

युनाइटेड मिसनमा उनको काम विदेशीलाई नेपाली भाषा र संस्कृति सिकाउनु हुन्थ्यो । कामकै पछि लागेर उनी जुम्ला पुगे । त्यहाँको फोहोरले उनलाई बेस्सरी अत्याएछ ।

‘कसैका घरमा चर्पी थिएन,’ नमस्तेलालको ५५ वर्षे निधार झन् बढी खुम्चियो, ‘बाटामा टेक्ने ठाउँ नै नहुने गरी फोहोर गर्थे ।’

खाने पानी उस्तै फोहोर । उनले बडो प्रयत्नपछि गाउँमा दुइटा धारो बनाउने काममा गाउँलेलाई जुटाए । आफ्नै पैसा पनि लगाए । चर्पी बनाउन पनि उक्साए । त्यहाँबाट र्फकेदेखि उनी सरसफाइमा लागेको अहिले पनि रोकिएका छैनन् ।

युनिसेफमा उनले काम गरेको २२ वर्ष लागिसकेको छ । यसबीच नमस्तेलालले पचहत्तरै जिल्ला र २५ भन्दा बढी देश घुमी पनि सकेका छन् । जहाँ जाँदा, जति कुरा हेरे पनि उनी सरसफाइबारे घोत्लिएकै हुन्छन् ।

‘दक्षिण एसिया निकै फोहोर छ, त्यसमा पनि अफगानिस्तान ज्यादा फोहोर,’ उनले भने, ‘बंगलादेश र पाकिस्तानभन्दा हामी अलि सफा, भारत र नेपाल उस्तै, श्रीलंका र मालदिभ्स अलि सफा ।’

उनले सरसफाइ अभियान थाल्दा नेपालमा जम्मा ३ प्रतिशत घरमा शौचालय थियो रे ।

‘यतिका वर्षपछि पनि त्यो ५१ भन्दा बढी नाघेको छैन,’ उनले भने, ‘कणर्ालीका हुम्ला-जुम्ला र तराईका धेरै ठाउँमा बाहिरै शौच गर्छन् अहिले पनि ।’युरोप र अमेरकिा उनलाई निकै सफा लाग्छ । सफामध्येमा पर्ने अमेरकिामा तेस्रो पटक गएको वर्ष उनले ३० वर्षअघि छुट्टएिकी युवतीलाई भेटे, जससँग अनेक तालमेल नमिल्दा उनको घरबार बस्न सकेको थिएन ।

‘ऊ निकै बूढी भइसकिछ,’ दुई छोरीका पिता नमस्तेलालको जुँगा चल्यो, ‘छोरीचाहिँ राम्री थिई, मेरै जस्तो ।’

‘ओहो, तिमी त अझै फुर्तिला र तरुनै देखिन्छौ,’ उसले नमस्तेलालाई हेरेको हेर्‍यै गरी रे ।

छुट्टिने बेलामा पूर्वसुन्दरीले नमस्तेलाललाई इमेल पनि दिएकी थिई । त्यस विद्युतीय ठेगानामा यतिका वर्षपछि फेला परेकी साथीका लागि चिठी लेख्ने फुर्सद र जाँगर दुवै छैन उनीसँग ।