ज्योति-स्तम्भ’ महाकवि देवकोटा
ज्योति-स्तम्भ’ झैँ थिए उनी, उज्ज्वलता फैलाए- विचारले
सुधारवादी ध्येय लिएर ‘दक्ष’ बने व्यवहारले
“विचार घुस तेजिला, हृदयमा उज्यालो भर
अँधेर-निशिमा परेँ, किरण छाऊ हे सुन्दर ”
भन्दै, शिव-सुन्दर भावले-भित्री चेत उघारेर
अथक परिश्रम कविले गरे-साहित्य-क्षेत्र सिँगारेर
धनी थिए चेतनताका उनी, लागिपरेथे ‘ज्ञान-युद्धमा’ ।
प्रभाव पर्न गएथ्यो सबतिर-शोषित, पीडित, प्रबुद्धमा ।
अमर बनेथ्यो उनको चिन्तन, कहलिए- ‘लक्ष्मीप्रसाद’ भनी
अपहेलित जीवनको उद्धार-गर्ने ठहरिन गए- ‘गुनी’
पहाड, उपत्यका, तराई सबैतिर, ‘कवि-नजर’ पुगेको देखिन्छ ।
सबै जात र वर्गहरूकन-कृतिले ब्यूँझाएको पाइन्छ ।
पूर्वीय संस्कार भएका मान्छे, पश्चिमतिर पनि लागे हेर्न ।
शिक्षा, दीक्षा, पठन-युक्त भई, लागे ‘अशोभनीयता’ फेर्न ।
‘भुलभुल कविता मूल फुटे’ झैँ, उनको ‘भाव-प्रवाह’ फुटेथ्यो ।
प्रतिभाबाट छुटी छहरा, हृदय हृदयमा- ‘स्पर्श’ गरेथ्यो ।
उपत्यकाको गाथा उनले, छन्द झ्याउरेमा ब्यूँझाए ।
‘मुना-मदन’ को रचेर काव्य, घर-घरलाई ‘द्रवित’ तुल्याए
“ईश्वरको हाँसो पाएका फूल, छोएर नमार ”
भनेर उनले अर्कै नै नयाँ देखाए संसार
पूर्वीय गौरव दर्शाउँदै- उनले रचेथे- ‘शाकुन्तल’
मीठो लाग्छ भनी गाथा- थिए उठाएका यो भूतल
पश्चिमी जगत्तिर हेरी कविले- ‘प्रमिथस’ काव्य रचेथे ।
पूर्व र पश्चिम दर्शनलाई- उनले ‘निकै’ मथेथे ।
‘ल्हुनी’ र ‘म्हेन्दु’ सिर्जना गर्दै- शेर्पा र तामाङ वर्ग जगाए ।
गुँथेर गाथा- ‘कुञ्जिनी’को, ‘राउतहरूको’ हाल खुलाए
आस्तिक-नास्तिकको गन्थन- ‘सुलोचनामा’ हेर्न सकिन्छ ।
बाहुन, राणा, क्षेत्रीहरूको गतिविधि जान्न र बुझ्न सकिन्छ ।
गोसाइँ-स्थानको निर्झर गान सुनेर उनले लेखे काव्य ।
उनको प्रतिभाले देखायो- ‘सुन्दर प्रकृति’ बनेको भव्य ।
‘स्वदेश गौरव’ दर्शाउँदै- उनले चिनाए विविध स्थान ।
‘भरेर चेत’ विशालताको, कविले गर्न खोजे उत्थान ।
वीरहरूको गाथालाई ‘लक्ष्मीले’ जगाएको पाइन्छ ।
वलिदानी, साहसीप्रति पनि कविले ‘सम्मान’ जताएको देखिन्छ ।
बोले धर्म- ‘कुन मन्दिरमा ‘पूजा’ गर्छौ- आऊ ‘
मैले बोलेँ- “वीरहरू वलिदान भएको ठाउँ ।”
यस्ता उत्सर्गी भावमा- ‘सेवालाई’ महìव दिएर
विवेक र पसिना ठूलो ठानी उनी हिँडेथे- ‘सत्य’ भजेर
‘वन कुसुम’ फुलेको देखाएर, रज-नायक त्यहाँ पुर्याएथे ।
दन्त्य कथाको पारी भान, कविले काव्य उब्जाएथे ।
विविध प्रकारका ‘रचना’ रच्दै-शिक्षणतिर पनि बढे उनी ।
अदक्षलाई ‘दक्ष’ बनाई-उच्च गराउन भिडे उनी ।
स्वतन्त्रताको महिमा सम्झी, ‘चौहान’ र ‘राणा प्रताप’ जगाए ।
जस्तै आपत् आइपरे पनि, हिम्मत नहार्नुको ‘होस’ खुलाए ।
‘शाहजहाँको’ बुझेर इच्छा, ‘ताजमहलतिर’ दिए ध्यान
सहृदयताको व्यापकतामा, यिनका कृतिहरू भर्थे ज्यान
रजपूतहरूको साहस सम्झी, ‘नाटक’ रचिएथ्यो रमणी
अरावलीको सुन्दरतामा, ‘भल्केथ्यो’ ‘जल दरबार’ ‘मणि’ ।
स्वदेश-सुधारक शिक्षासेवी, लेख्न तपस्वीतुल्य उनी,
यत्रतत्र सगाइ हिँड्थे- ‘हित-चिन्तक’ भई, बनी ‘सगुनी’ ।
रोएको सारङ्गीमा देखे गायन गर्नेहरूको गीत ।
पिछडेका वर्गहरूमा उनले दर्शाएथे- आˆनो प्रीत ।
“के गरुँ त यसै सुतुँ ? अँध्यारैमा ? भन्थे- हजुर
हिमालमा जब ‘धप्प’ बल्दो देखिइन्थ्यो गजुर ”
पग्ले ‘सृजनघन’ भनेर उनले- इन्द्रेणीको रङ खुलाए
यात्री बन्दै देश-विदेशको ‘पुकार-पहाडी’ पनि व्यक्ताए
शिक्षा अनि साहित्य-क्षेत्रले उनको धेरै नाम चलायो ।
‘नेपाल नानीतुल्य छ’ भन्दै ‘लक्ष्मी निबन्धले’ विश्व चिनायो
‘ज्ञान-ज्योति’ फैलाउन खातिर, बन्न गए ‘शिक्षा मन्त्री’ उनी
त्रिभुवन विश्वविद्यालयको साथै ठडियो ‘प्रज्ञा निकाय’ पनि
‘हिमवत्खण्डी’- आदर्शसाथ पश्चिमको गुणलाई उघारी ।
भौतिक-आध्यात्मिकता दुवै-उग्राए उनले, खूब विचारी ।
सुनको बिहान उदाउने कुरा- बालक रमाउन गरेथे उनले ।
चरा र स्वर्गको मीठो गीत, उत्साह जगाउन कथेथे उनले ।
अङ्गे्रजी भाषामा भई प्रवीण, उनले त्यसमा पनि रचे कृति
अङ्ग्रेजीका प्रख्यात सिर्जना अनुवाद गरेर- थपे द्युति
नेपाल र नेपालीको गौरव, थियो ‘रहर’ बढाउने उनमा ।
रुस र अन्यत्र पुगेर पनि-देखाए चमत्कार सम्मेलनमा ।
‘देश-सुधारक’ उनी हुँदा, लागे-राजनीतितर्फ पनि ।
‘हैरानी’ भोग्न पर्यो यसबाट, घेरिन आए-धुर्त वैगुनी ।
धेरैले उनलाई ‘ढाल’ बनाए, चाहिने नचाहिने काम गराए ।
छलकपट र स्वार्थी घेरामा- उनको ‘यश’ जति धमिल्याए
‘अभिशाप’ हुन गयो गतिविधि सारा, यसबाट हुन गए ‘डण्डित’ पनि
घायल पछीतुल्य बनेर- हुन गए बडो ‘पीडित’ उनी
ईष्र्या द्वेषले थाल्यो डस्न, देखाए ‘दोष’ सहयोगीले नै ।
कुरा लगाई ‘जाति’ बन्ने- राखे इरादा उपयोगीले नै ।
तब लाग्यो उनलाई क्यान्सर रोग, कुपथ परेको ठानियो ।
सक्रिय हुन खोज्नेको ‘आन्द्रा’, भारततर्फ लगेर काटियो ।
‘नेपालीमै’ स्वदेशभर पढाउने उनको ‘आदर्श’ थियो ।
विषाक्त कारण बन्न गएर-यसबाटै क्लेश उब्जन गयो ।
खेद मनाए साराले तब- कुटिल काम हुन गएकोमा
‘भौगोलिक त्रुटि भो’ भने कसैले- ‘गुणका वैरी’ बढेकोमा
आखिर-निभ्न नै गए उनी, मर्न नचाहँदा नचाहँदै पनि ।
शिक्षक विद्यार्थीहरू झुमिए- ‘अन्तिम दर्शन’ गर्न भनी
गरियो प्रार्थना पुगी चितामा- “देवदूत हे महान्” भनेर
स्थानीय व्यक्तिहरू त्यहाँ झुके, गुम्यो उज्यालो भन्ठानेर
श्रमिक थिए कवि उपकारी, हेर्न खोज्दथे ‘तम’ खारी
कृतघ्नताको बनी शिकार, उल्टो ‘दोषी’ भई लाचार
मुटुको धुकधुक बन्द भएको, आर्यघाटमा चिता जलेको
देखे संवेदनशीलहरूले- ‘सत्व मिटी’ निर्द्वन्द्व भएको
आज पचासौँ वर्षपछि- कविको मनाउन लागिँदैछ ‘शताब्दी
मरेपछि गुण देखिन थाल्यो, अवगत हुँदैछ उनको ‘उपलब्धि’
‘गुणको अन्त्य हुँदोरहेनछ’- भन्ने देखिन थाल्यो अहिले
भित्र घुसेको ‘उज्ज्लताको’- सुकीर्ति फैलन थाल्यो अहिले
ज्वालामुखी विस्फोट भएथ्यो कविलाई पागल ठानिँदा,
छैटौँ इन्द्रीय बोलेथ्यो-रहस्य भित्री नजानिँदा ।
परिपञ्ची स्वार्थ विरुद्धमा जागृति- ‘अभियान’ थाल्नेलाई,
ठान्दै-ईशा, गान्धीतुल्य- गरिदोरहेछ पछि हाई हाई
गीतामा झैँ- सार कुरा जति ग्रहण गरौँ अब हामी सबले
‘विकार’ र ‘विकृति’ पन्छाएर- ‘शुभ-चिन्तन’ प्रबल गरौँ सबले
उपसंहार-
हानथापको खेलमा, पर्न गए कवि झेलमा ।
‘मालिकवादी’ परिपञ्चीको फस्नगए- ठेलमठेलमा